Fred Halliday
Iranska revolucija u globalnoj historiji- Iranska transformacija 1979. godine dijeli karakteristike ranijih revolucija u Francuskoj, Rusiji, Kini i Kubi; ali takođe daje jedinstveni – i nedovršeni – doprinos svjetskoj istoriji, kaže Fred Halliday.
Mjeseci štrajkova i demonstracija koji su preplavili Iran 1978. i 1979. godine dostigli su dramatičnu kulminaciju u prvih jedanaest dana februara 1979. godine, kada je epska plima revolucionarne žestine donijela povratak u Iran iz egzila ajatolaha Ruhollah Homeinija i srušila do tada moćni režim Shaha Mohammada Reze Pahlavija.
U narednim sedmicama pobjednički lideri narodnog vala uspostavili su novu državu, Islamsku Republiku Iran; ovo je proglašeno 1. aprila, a njegov ustav ratificiran na nacionalnom referendumu 2-3. decembra 1979.
Revolucija u Iranu može se smatrati dijelom niza takvih transformacija koje su u prethodna dva stoljeća srušile režime na tri kontinenta: Francuskoj (1789.), Rusiji (1917.), Kini (1949.), Kubi (1959.).
Ono što se dogodilo u Iranu dijeli šest širokih tačaka poređenja s ovim ranijim događajima (vidi Revolucija i svjetska politika [Palgrave, 1999.]).
Prvo, široka koalicija opozicionih snaga okupila se kako bi srušila diktatorski režim, nadovezujući se na dugogodišnje socijalne nevolje, ali također podstičući nacionalističko raspoloženje protiv države i vladara za koje se smatra da su previše popustljive stranim interesima. Koalicija mobilizirana pod vodstvom ajatolaha Homeinija kretala se od liberalnih i marksističkih do konzervativnih i vjerskih snaga: zapravo klasični populistički savez.
Drugo, pobjeda revolucije zahtijevala i olakšala je slabost države u vođstvu i unutrašnjim podjelama. Šah je bio bolestan, njegovi savjetnici i generali bili su nesigurni. Očigledna sličnost sa drugim ličnostima i režimima u doba krize – Lujem XVI i carem Nikolajem II, kao i Karlom i Engleskim.
Treće, revolucija je posjedovala kvalitet koji razlikuje puke državne udare ili pobune od velikih revolucija: naime, ona nije bila samo politička (u smislu promjene političke elite i ustava ili sistema legitimiranja zemlje) već je imala duboke i trajne socijalne i ekonomske posljedice. Zbog nje Iran danas ima novi društveni poredak i novi skup društvenih vrijednosti – čak i kao nova revolucionarna elita, islamska nomenklatura, ujedinjena vezama moći, posla i braka, kontrolira državne prihode (vidi “Stvar s Iranom”, 1. marta 2007.).
Četvrto, suština ideologije revolucije možda je sugerirala potrebu za novim, radikalnim i egalitarnim poretkom; ali je dopunjen već postojećim idejama koje su bile ključne za održavanje domaće podrške (prije svega nacionalizam i osjećaj historijskog položaja i misije zemlje). Ajatolah Homeini u početku je odbio koristiti riječ mihan (otadžbina), a sekularni nacionalizam osudio je kao uvredu islama. Ali invazijom Iraka Sadama Huseina 1980. godine sve se to promijenilo i on i drugi lideri usvojili su iransku verziju izraza koji su francuski revolucionari koristili 1790-ih, la grande nation – na perzijskom, millat i bozorg (velika nacija).
Peto, eksplozija revolucije u centru multietničke zemlje – a pokrenuta posebno unutar njene dominantne etničke komponente – imala je duboke odjeke u odnosima između različitih iranskih nacionalnih komponenti. To posebno nije dovelo do razdoblja bratske saradnje i solidarnosti predviđenih većim dijelom političke retorike tog vremena, već do sukoba i rata. Ovdje opet obrazac – pobuna u srcu pluralne zemlje i konsolidacija novog autoritarnog režima koji izaziva suprotne snage na periferiji – ima bogate historijske presedane. Mladoturska revolucija 1908. godine, boljševička revolucija 1917. godine i etiopska revolucija 1974. godine glavni su primjeri; njihov odjek u Iranu odnosio se, prije svega, na Kurde. Nade ovog značajnog dijela stanovništva, autonomnog Kurdistana u demokratskom Iranu (a znali su da je prvo nemoguće bez drugog) treba razbiti.
Šesto, revolucija u Iranu imala je eksplozivne međunarodne posljedice. Bilo je upornih pokušaja izvoza revolucije u susjedne zemlje, što je pojačalo regionalno rivalstvo i podstaklo uslove koji su doveli do međudržavnog rata. Napori Iranske revolucije da promovira svoje državne interese i proširi se ubrzo su stekli sličnosti sa oživljavajućim carstvom – posebno sa tragovima Francuske i Rusije, barem ne kontradiktorne trendove pri čemu su neke snage u regiji nadahnute revolucijom, dok su se druge oslanjale na starije antagonizme (poput percepcije Sadama Husseina o Homeiniju kao magusu (magiji) [zoroastrijskog svećenika] i novije zabrinutosti zbog novog moćnog šiitskog “polumjeseca”).
