Denis Degterev neokolonijalizma
PISjournal – U protekle tri godine politički događaji u Maliju, Gvineji, Burkini Faso i Nigeru privukli su međunarodnu pažnju i pokrenuli pitanje vanjskog utjecaja u Ekonomskoj zajednici zapadnoafričkih država (ECOWAS).
Čini se da Afrika stoji na rubu historijskih promjena dok njene zemlje,pojedinačno a i zajedno, pokušavaju da steknu stvarnu, a ne formalnu nezavisnost i preuzmu kontrolu nad kontinentom u svoje ruke. Knjige objavljene 2022. i 2023. godine (Region-building in West Africa i The Rise of a Regional Institution in Africa) pokazuju da zapadni naučnici pomno prate ovu situaciju, budući da Zapad ni na koji način nije spreman da izgubi svoj uticaj u Africi.
“Afrička agencija” jedan je od najpopularnijih modernih koncepata. O njoj se redovno raspravlja na konferencijama vezanim za Afriku, kao i u radovima i knjigama. Agencija je nematerijalan i višestruki koncept, ali je ključan za Afriku. Štaviše, njen značaj će se samo povećavati u narednim godinama sa širenjem uloge Afrike u svjetskoj politici. Ali, šta to znači?
U suštini, govorimo o suverenitetu afričkih nacija i regionalnih organizacija, onom koji bi omogućio afričkim vladama da donose suverene odluke neovisno od neregionalnih igrača i da ih uspješno provode. Teorijski, “površni” suverenitet više nikoga ne obmanjuje, a u Africi je povećana društvena potražnja za empirijskim odnosno stvarnim suverenitetom.
Agenciji je potrebna samodovoljnost
ECOWAS, koji je osnovan 1975. godine, nosi mnoge probleme karakteristične za druge regionalne grupacije Globalnog juga i ne-zapadnog svijeta. Uzmimo, na primjer, pitanje izuzetno niskog udjela unutarregionalne trgovine: zemlje članice ECOWAS-a čine manje od 10% međusobne trgovine i manje od 5% međunarodne trgovine vodeće ekonomije grupe, Nigerije. Znači li to da se jedinstveno regionalno tržište formira samo radi pogodnosti vanjskih aktera?
Većina zemalja članica ECOWAS-a isporučuje robu na strana tržišta i uvozi gotovu robu u velikim količinama zbog slabo razvijene lokalne prerađivačke industrije. Čak ni Nigerija, koja je jedan od najvećih svjetskih proizvođača nafte, nema dovoljno rafinerijskih kapaciteta za preradu vlastite nafte i prisiljena je uvoziti benzin. Ovo je uprkos činjenici da je Nigerija jedna od afričkih zemalja u kojoj su pitanja supstitucije uvoza i industrijskog razvoja daleko prevazišla „dobre namjere“ jer su poduzeti mnogi praktični koraci da se to postigne. Da budemo pošteni, niski pokazatelji unutrašnje trgovine tipični su za većinu nezapadnih regionalnih grupacija. Unutrašnja trgovina u takvim organizacijama rijetko prelazi 20%, a prelazi 50% samo u okviru ASEAN +5 (Asocijacija nacija jugoistočne Azije) kao rezultat učešća Kine. Naravno, veliki dio domaće trgovine prolazi kroz neformalne trgovinske kanale, ali oni teško mogu osigurati funkcioniranje visokotehnoloških industrija ili modernih tehnoloških klastera.
Da bi se formirali samodovoljni entiteti u svjetskoj ekonomiji (u tom smislu nije dovoljna „kritična masa” jedne nacije) i efikasno razvijala industrijska saradnja, neophodno je prevazići uske nacionalne interese. Trenutno, samo demografija Nigerije (sa populacijom od 217 miliona prema izvještaju iz 2022.) i možda Gane (sa 32,5 miliona) i Obale Slonovače (27,8 miliona) nam omogućavaju da razgovaramo o potencijalnom domaćem tržištu.
Kwame Nkrumah, prvi predsjednik nezavisne Gane (1960-1966) i briljantni vizionar, to je prilično dobro razumio. Početkom 1960-ih, kao dio Casablanca grupe i zajedno s liderima Alžira, Gvineje, Egipta, Malija i Maroka, pozvao je na hitno stvaranje Unije afričkih država. Međutim, predsjednik Tanzanije (1964-1985) Julius Nyerere, koji je predstavljao umjereniju Monrovia Group, vodio je kampanju za postepenu integraciju koja bi započela na nivou regionalnih udruženja.Kao rezultat toga, do trenutka kada je Afrika stekla formalnu nezavisnost ili “nezavisnost od zastave” kako ju je nazvao Nkrumah – kontinent je bio zahvaćen moćnim procesom dezintegracije.
Nyerere je na kraju priznao da je Nkrumah bio u pravu. Godine 1997. rekao je: „Kada umnožite državne himne, nacionalne zastave i nacionalne pasoše, sjedišta Ujedinjenih naroda i pojedince koji imaju pravo na pozdrav iz 21 puške, da ne govorimo o mnoštvu ministara, premijera i izaslanika, imao bi čitavu vojsku moćnih ljudi sa interesima da Afriku održi balkaniziranom.”
Stara pjesma otpjevana na novi način
Interakcija između podijeljenih afričkih zemalja i najvećeg svjetskog konsolidovanog geopolitičkog aktera – Evropske unije, koja je apsorbirala historijsko kolonijalno iskustvo svojih zemalja članica – jasno je asimetrična. Odnosi Afrike s EU prešli su sa „preferencijalnog“ formata konvencije iz Lomea i Sporazuma iz Cotonoua na „pravične“ sporazume o ekonomskom partnerstvu (EPA) iz doba nakon Cotonoua.
Prema konvenciji iz Lomea, afričkim zemljama je prvenstveno garantovano da će njihove mineralne i poljoprivredne sirovine biti prodate na evropskom tržištu. Prelazak na EPA je još bliže povezao nacionalne ekonomije sa ekonomijom EU i podstakao prelazak na „evropske standarde“ ne samo u oblasti ekonomije, već i u društveno-političkom razvoju. Posljednjih godina trgovinski promet između ECOWAS-a i EU nastavio je da raste i porastao je sa 48 milijardi na 80 milijardi eura između 2020. i 2022. godine. U ovom trenutku ponovo se postavlja pitanje “afričke agencije”. Formalno, od 2017. godine (Peti samit EU-Afrika), politički dijalog se vodi u formatu Evropska unija-Afrička unija. Međutim, prava interakcija se odvija uglavnom na regionalnom nivou, a ponekad čak i na nivou države (koji je očigledno asimetričan). U početku je Evropska unija započela EPA pregovore sa regionalnim grupacijama u Africi (uključujući ECOWAS), tretirajući ih kao jedinstvene entitete. Međutim, ubrzo je postalo jasno da regionalne sile koje su tradicionalno bile usmjerene na suvereni razvoj (Nigerija u zapadnoj Africi i Tanzanija u istočnoj Africi) ne žele da potpisuju sporazume na neravnopravnoj osnovi. Zatim je, koristeći takozvani „dvostruki pristup“, EU nastavila sa održavanjem pojedinačnih pregovora („divide et impera“) sa zemljama koje su favorizirale sporazume.
Unutar ECOWAS-a, trojanski konji kolektivnog Zapada su „izlozi perifernog kapitalizma“: Gana i Obala Slonovače (privremeni EPA-i stupili su na snagu 2016.) i Kenija u Istočnoafričkoj zajednici (EAC). Iako se sporazumi sa Zapadnom Afrikom i EAC još uvijek finaliziraju i ratifikuju, tri najkonvencionalnije zemlje Afrike već dugo “uživaju u blagodatima civilizacije”.Ovo podsjeća na zauzimanje Afrike od strane Evropljana krajem 19. stoljeća, kada su neke afričke nacije još pokušavale da se bore protiv kolonizatora, dok su se druge već integrirale u sistem. Sada, međutim, govorimo o kolektivnom trgovinskom neokolonijalizmu 21. veka.
Francuska odlazi… ili možda ne
Kolonijalno carstvo “Afrique Occidentale Française” (Francuska Zapadna Afrika) (1895-1958) nije trajalo dugo, a bivše francuske kolonije su stekle formalnu nezavisnost. Međutim, monolitno prisustvo Francuske, koje predstavlja Zapadnoafrička ekonomska i monetarna unija (UEMOA) nije se „stopilo“ s ECOWAS-om. Osam od 15 zemalja članica ECOWAS-a pridružilo se ovoj novoj verziji francuske zapadne Afrike, iako to čini samo 22% BDP-a grupe. Ovo direktno ometa dalju integraciju, uključujući na finansijskom i ekonomskom nivou. Štaviše, vještački održavan jezički identitet (Frankofoni protiv Anglofonih) i dalje prevladava nad regionalnom solidarnostom (Zapadnoafrikanci). Još jednom, vidimo princip “zavadi pa vladaj” na djelu.
Kao dio kolektivnog Zapada na čelu sa Sjedinjenim Državama i kao subimperijalna sila, Francuska je sačuvala svoj tradicionalni utjecaj u Africi. Zadržala je strukturne alate moći kao što su vojne intervencije (jednostrane i u formatu EU, pa čak i UN operacija), CFA franak, Organizacija za harmonizaciju poslovnog prava u Africi (OHADA), Međunarodna organizacija frankofonije, i francuskim medijima. Skup „nejednakih“ ugovora između Francuske i afričkih zemalja (preko 200 dokumenata) nametnut je Africi u prvim godinama kada su države počele sticati nezavisnosti, 1960-1963. Obuhvatao je sporazume o odbrani i pravu boravka, sporazume o saradnji u oblasti vanjske trgovine, ekonomije, finansija, tehničke pomoći i kulture, kao i sporazume u oblasti pravosuđa, saobraćaja i telekomunikacija. U nekim slučajevima, tranzicija s kolonijalnih oruđa koja podrazumijevaju direktnu kontrolu na istu vrstu neokolonijalnih alata bila je očigledno površna. Na primjer, 1945. godine “CFA” frank skraćenica je značila “Colonies Françaises d’Afrique” (francuske kolonije Afrike); od 1958. do ranih 1960-ih, značilo je “Communauté Française d’Afrique” (Francusko-afrička zajednica), a od 1960-ih znači “Communauté Financière Africaine” (Afrička finansijska zajednica). Onda se postavlja pitanje, zašto mijenjati ime ako se koristi od kolonijalnih vremena? Prilično zgodno,zar ne?
Vlada Malija je 20. januara 1961. zvanično zatražila da Francuska evakuiše četiri francuske vojne baze koje su ostale stacionirane u Maliju uprkos otkazivanju sporazuma o međusobnoj odbrani. Do septembra 1961. Francuzi su se povukli iz Malija. Međutim, povratili su dio svog utjecaja tokom predsjedništva Modiba Keite, a to se nastavilo i pod Moussa Traoréom (npr. 1984. Mali je ponovo usvojio CFA franak), kao i kasnije, 1990-ih. Šezdeset godina kasnije, u februaru 2022., vlada Malija ponovo je zahtijevala od Francuza da se povuku iz svojih vojnih baza, a to je i izvršeno 15. avgusta 2022. godine.
Vlade Burkine Faso i Nigera su 2023. također zahtijevale povlačenje francuskih trupa iz svojih zemalja. Izbacivanje francuskih trupa iz regiona Sahela aktuelizuje koncept „Velikog Sahela“ koji uključuje i Zelenortska ostrva, Gambiju, Gvineju Bisao i Čad. Ovo su zemlje u koje se Francuska nada da će “privremeno” premjestiti svoje vojne i diplomatske snage u iščekivanju novih “kontrarevolucija” u Sahelu. Drugim riječima, da li se Francuska još jednom oprašta, ali u stvarnosti ne ide nikuda,već samo čeka novu priliku?
Druga strana historije
Sve više zemalja gradi saradnju sa nezapadnim partnerima. Kina je već najveći trgovinski partner za više od 130 država. Nacije Globalnog juga pozdravljaju takozvani “nezapadni regionalizam”. To podrazumijeva odbacivanje jednostranog fokusa na EU uz jačanje njihovog partnerstva sa ne-zapadnim regionalnim organizacijama i povećanje nezavisnosti ovih organizacija, uključujući ECOWAS.
Pandemija Covid-19, ukrajinski sukob i rastuća globalna konkurencija između Sjedinjenih Država i Kine doveli su do takozvanog “razdvajanja” ili formiranja zatvorenih tehno-ekonomskih blokova. U zapadnim zemljama uglavnom je vezan za tehnološki sektor, iako taj koncept sve više uzima maha među međunarodnim organizacijama .Novi hladni rat postepeno dolazi na svoje.
U Africi, prvi korak je bezbjednosno razdvajanje, što navodi zemlje da izaberu svoje prioritetne sigurnosne partnere. Mali, Burkina Faso i Niger su već napravili svoj izbor, preferirajući strateške alternative Francuskoj.
ECOWAS trenutno prolazi kroz zanimljiva vremena. Uvedene su sankcije za četiri zemlje (Burkina Faso, Gvineja, Mali i Niger) koje su se otrgnule od francuskog neokolonijalizma i odlučile da se oslone na nezapadne partnere. Ruski međunarodni pravnici Yao Nikez Adu i Alexander Mezyaev pokazuju kako, pod uticajem Francuske, vodstvo ECOWAS-a ponekad djeluje na način koji prevazilazi svoja ovlaštenja. Inače, Aleksandar Mezjajev je branio Slobodana Miloševića, Ratka Mladića i Radovana Karadžića u Međunarodnom krivičnom sudu (MKS) i prilično je upoznat sa specifičnostima kolektivnog sistema „pravosuđa“ Zapada.
Do sada su se samo četiri od 15 zemalja članica ECOWAS-a pridružile “pogrešnoj strani”. Prekretnica je još daleko, ali možda ECOWAS može biti prva regionalna grupacija Globalnog juga koja je povratila kontrolu nad svojom organizacijom. Povećanje agenture nigerijske diplomatije imat će ključnu ulogu na ovom putu. Važan znak takvih promjena je odbijanje nigerijskog Senata prijedloga vojne intervencije u Nigeru u augustu 2023. Na kraju krajeva, otporne, samodovoljne regionalne integracijske grupacije u Africi ključne su za formiranje multipolarnog svijeta.
