prof. Eugene Rogan
PISjournal – Protiv suparničkih i nekompatibilnih nacionalizama koji su se oslobodili za vrijeme njenog mandata, Britanija nije imala drugog izbora nego da se povuče sa teritorije za koju se nekad davno nadala da će biti dio njenog carstva.
Više od jednog stoljeća nakon što je lord Balfour napisao svoju deklaraciju, postoji mali dogovor o tome šta su sekretar za vanjske poslove bivšeg britanskog premijera David Lloyd George ili naredne vlade namjeravale da urade sa Palestinom.
Ne bi to trebala biti takva misterija. Britanija je htjela Palestinu za svoje carstvo, zbog jednostavnih geostrateških razloga nastalih u toku Prvog svjetskog rata. Zbog toga je britanska vlada naginjala ka eksploataciji cionističkog pokreta – ne iz razloga da stvori jevrejsku državu već da stupi u partnerstvo sa cionističkim naseljenicima kako bi upravljala Palestinom preko predviđene opozicije palestinske arapske većine.
Ako bismo poredili Palestinu sa francuskim mandatom u Libanonu, cionisti su bili Maroniti britanske Palestine: kompaktna manjina koja bi otvoreno bila advokat za britanski mandat na Pariskoj mirovnoj konferenciji i saradnik Britancima u vladanju teritorijom.
Ova želja da se Palestina uvuče u Britansko carstvo je bila potpuno nova 1917. godine. Prije Prvog svjetskog rata Britanija nije iskazivala interese prema osmanskom teritorijom Palestine. Ova nezainteresiranost se nastavila podobro nakon izbijanja rata. Na zasijedanju komiteta De Bunsen u aprilu i maju 1915. godine kako bi se razmotrili britanski imperijalistički interesi na osmanskoj teritoriji u Aziji, praktično je porečeno bilo kakvo pretendovanje na Palestinu osim u slučaju pruge u Haifi koja je povezivala Mezopotamiju i Mediteran.
“Palestina mora biti priznata kao zemlja čija sudbina mora biti predmet posebnih pregovora, u kojima su obje strane – i zaraćene i neutralne jednako zainteresovane, zaključeno je u izvještaju komiteta De Bunsen.
Diplomatija podjele
Ovi principi su vodili britansku diplomatiju podjele kada je Sir Mark Sykes zaključio sporazum sa Charlesom Francois Georges-Picotom između aprila i oktobra 1916. godine. Palestina je trebala biti internacionalizirana pod zajedničkom ruskom, francuskom i britanskom administracijom sa Britanijom koja je tu enklavu u Haifi osigurala za svoju luku na Mediteranu.
Između oktobra 1916. i novembra 1917. godine, pozicija Britanije se dramatično promijenila od nezainteresovanosti do odlučnosti da Palestinu osigura za svoju vlastitu imperijalnu kontrolu. Jedan od pokretača te promjene bila je Sinajska kampanja.
U prvim godinama rata, Britanci su branili Sueski kanal na njegovim zapadnim obalama. Bez bunara ili snabdijevanja slatkom vodom, vojnici nisu mogli biti upućeni na Sinajsko poluostrvo. To je Osmanlijama dalo kontrolu nad Sinajem i omogućilo im da izvedu dva napada – u februaru 1915. i augustu 1916. godine – na zonu Sueskog kanala. Moderna artiljerija bi mogla udarati brodove u kanalu sa udaljenosti od pet ili više milja. Sa njihovih linija u južnoj Palestini, s vodom iz višegodišnjih bunara, neprijateljska sila mogla bi ugroziti brodove koji prolaze kroz Sueski kanal.
Da bi protjerali Osmanlije sa Sinajskog poluostrva, Britanci su vodili sporu kampanju do kraja 1916. i prvih mjeseci 1917. godine, postavljajući željezničku prugu za zalihe i cjevovod za opskrbu vodom trupa i njihovih životinja. Suočili su se sa dobro ukorijenjenim otomanskim snagama u Gazi koje su branile svoju teritoriju od velikih britanskih napada u martu i aprilu 1917. godine.
Prva i Druga bitka u Gazi završile su britanskim porazom, što je Britance učinilo još svjesnijim opasnosti koju predstavlja neprijateljska sila u Palestini. Bilo je to ratno iskustvo koje je promijenilo britansku poziciju od one nezainteresovanosti do traženja dominacije nad Palestinom.
Tek u bici kod Beershebe 31. oktobra 1917. godine britanske snage su probile osmanske linije u južnoj Palestini i započele brzo napredovanje prema Jerusalemu, koji se predao u decembru. Tri dana nakon proboja u Beershebu, Balfur je obećao da će britanska vlada uložiti najbolje napore da uspostavi nacionalni dom za Jevreje u Palestini.
Podržavanje cionističkih ambicija
Jasno je da je ratno iskustvo pokrenulo novi interes Britanije da osigura Palestinu za svoje carstvo. Možemo istaći taj novootkriveni interes u periodu između sporazuma Sykes–Picot u oktobru 1916. godine i bitke kod Beershebe u oktobru 1917. godine. Ipak, u ovoj brzoj promjeni imperijalne politike postoji još jedan element koji zahtijeva objašnjenje: odluka da se podrže cionističke ambicije u Palestini.
Britanska vlada nije imala interesa za cionizam prije Prvog svjetskog rata. Godine 1913., stalni podsekretar Ministarstva vanjskih poslova, Sir Arthur Nicolson, odbio je primiti Nahuma Sokolowa, člana izvršnog odbora Svjetske cionističke organizacije. Ostavio je svoju sekretaricu da primi Sokolowa, a nakon što je obavijestila Nicolsona o sastanku, odgovorio je: „U svakom slučaju bolje je da ne intervenišemo da podržimo cionistički pokret. Implantacija Jevreja je pitanje unutrašnje administracije o kojoj u Turskoj postoji velika podjela mišljenja.”
Britanski zvaničnici više nisu bili zainteresovani za cionizam kada je Sokolov pokušao da obezbjedi drugo imenovanje u julu 1914. godine. “Nije zaista neophodno da se nečije vrijeme trati na ovaj način”, navodi se u dopisu Foreign Offica, a druga posjeta nikada nije ni održana.
Ovo nije iznenađujuće. Cionizam je odbačen kao utopijski pokret sa vrlo ograničenim brojem sljedbenika u Britaniji 1914. godine. Od ukupne britanske jevrejske zajednice od 300.000, nije bilo više od 8.000 članova cionističkih organizacija – tako da je bilo malo razloga da se “gubi vrijeme” na marginalni politički pokret koji je privukao samo idealistički rub jevrejske zajednice.
A britansko društvo je bilo izrazito antisemitsko po današnjim standardima; nije se očekivalo da će britanski zvaničnici zagovarati jevrejske pokrete.
Tek je 1917. godine Britanija vidjela stratešku vrijednost u cionizmu, a njen interes za pokret se počeo mijenjati. Ruska revolucija 1917. godine dovela je u pitanje predanost Rusije Velikom ratu. Mnogi u Britaniji su vjerovali da bi Jevreji u privremenoj vladi Alexandra Kerenskog mogli ohrabriti rusku vojnu posvećenost ratu ako vide pobjedu Antante koja unapređuje cionističke ciljeve u Palestini.
Drugi su vjerovali da će američki Jevreji utjecati na tadašnjeg američkog predsjednika Woodrowa Wilsona da uđe u rat, preokrenuvši ravnotežu u korist Antante, iz istog razloga. SAD su sporo ulazile u rat – tek su objavile rat Njemačkoj u aprilu 1917. godine – a njihovo stanovništvo nije bilo oduševljeno ratnim naporima. Procionistička politika mogla bi ohrabriti utjecajne Jevreje koji savjetuju Bijelu kuću da ubrza angažman SAD-a. Kako komentariše historičar Tom Segev, ovo je bio cionizam koji je okrenuo antisemitske klišeje o jevrejskoj internacionali koja je kontrolisala globalnu politiku i finansije u svoju korist.
U beskrajnom totalnom ratovanju u Prvom svjetskom ratu, Lloyd George i njegova vlada bili su otvoreni za bilo kakav savez koji bi mogao pomoći da se rat okonča pobjedom Antante, pa su se dodvoravali cionističkom pokretu.
Dramatična promjena
Postojao je još jedan razlog da Britanija traži partnerstvo sa cionistima 1917. godine. Samo godinu dana ranije, Sykes se dogovorio o raspodjeli teritorije Osmanskih arapskih zemalja s Picotom. Francuska teško da bi bila naklonjena novim britanskim pretenzijama na Palestinu nakon što su i Francuska i Rusija jasno stavile do znanja svoje interese u Svetoj zemlji i pristale na kompromis kojim je Palestina ostala pod međunarodnom kontrolom.
Britancima je bila potrebna treća strana koja bi preuzela odgovornost za tako dramatičan pomak u diplomatiji podjele. Podržavajući cionistički pokret, Britanija bi mogla polagati pravo na Palestinu ne u smislu svojih sebičnih imperijalnih interesa, već u smislu historijske socijalne pravde – rješavanja evropskog “jevrejskog pitanja” kroz povratak jevrejskog naroda u njihovu biblijsku domovinu.
U tom duhu je lord Balfour uputio svoje sudbonosno pismo lordu Rothschildu obećavajući Britancima najbolje napore u tom cilju. Izgledalo je kao da Britanija obećava Palestinu cionistima, dok je zapravo vlada Lloyda Georgea koristila cionistički pokret da osigura Palestinu za sebe.
I tako, Balfour je dao svoju sudbonosnu izjavu, obavezujući britansku vladu da uloži “najbolje napore” da “olakša” “uspostavljanje nacionalnog doma za jevrejski narod u Palestini”. Napomena: “nacionalni dom”, a ne država; „jevrejski narod“, a ne cionisti.
Dok su se mnogi kritičari fokusirali na činjenicu da se Balfourova deklaracija ne odnosi na Palestince po imenu, već samo na „postojeće nejevrejske zajednice u Palestini“, mislim da je Balfourova deklaracija podjednako neobavezujuća za jevrejski i arapski nacionalni identitet. Deklaracija se bavi „građanskim i vjerskim pravima“, a ne nacionalnim pravima.
Balfourova deklaracija, drugim riječima, nije posvećenost uspostavljanju jevrejske države. Ja to prije vidim kao uspostavljanje kompaktne manjinske zajednice u Palestini, osmišljene da olakša britansku vladavinu nove kolonijalne akvizicije. Potpuno ovisni o Britancima za njihov položaj u Palestini, cionisti bi bili pouzdani partneri u upravljanju mandatom protiv predvidljive opozicije palestinske arapske većine.
Palestinska opozicija
Britanija nije sumnjala u palestinsko protivljenje njenim planovima. Bilo je dovoljno operativaca na terenu od decembra 1917. godine nadalje, nakon okupacije Jerusalema od strane generala Edmunda Allenbyja, da ima pouzdane obavještajne podatke o političkim stavovima lokalnog stanovništva. A da su se Britanci potrudili da pročitaju izvještaj koji je podnijela američka King-Crane komisija u ljeto 1919. godine, imali bi sve podatke da zaključe da je Balfourovo obećanje bilo neuspješno.
Izvještaj King-Cranea napominje „da je nejevrejsko stanovništvo Palestine – skoro devet desetina cjelokupnog – izrazito protiv čitavog cionističkog programa. Tabele pokazuju da nije bilo nijedne stvari oko koje se stanovništvo Palestine više složilo od ovoga.”
U izvještaju je, također, navedeno da “nijedan britanski oficir kojeg su konsultirali komesari nije vjerovao da se cionistički program može provesti drugačije osim oružjem”. Britanci su znali koliko su se Palestinci snažno protivili njihovim planovima.
Paradoksalno, suočeni sa takvim lokalnim protivljenjem, Britanci su izgleda bili samo više uvjereni u prednosti uspostavljanja lojalnog saveznika kroz zajednicu cionističkih doseljenika. Jevrejski doseljenici bili su Evropljani, i tako kulturno bliži Britancima nego palestinskim Arapima (iako su britanski zvaničnici nastavili da „orijentalizuju” Jevreje i da ih posmatraju kao niže u socijalno-darvinističkoj skali od Britanaca).
Kompaktna jevrejska manjina, na koju većinsko stanovništvo gleda s neprijateljstvom, u potpunosti bi zavisila od Britanaca kako bi zaštitili svoj položaj. Takva zavisnost učinila ih je pouzdanim. Britanci su mogli vjerovati cionističkim naseljenicima da budu partneri u upravljanju Palestinom jer je mandat omogućio cionističko naseljavanje i zaštitio naseljeničku zajednicu od neprijateljski raspoloženih domaćina.
Sveti gral carstva
“Zavisan i pouzdan” bio je sveti gral imperije. Francuzi su pribjegli manjinskoj politici spremnije nego Britanci. Maroniti u Libanonu bili su jedna takva manjinska zajednica koja je aktivno lobirala za francuski mandat. Francuzi su pokušali da podstaknu takvu zavisnost sa zajednicama alavita i druza u Siriji, nudeći im mini-države za samoupravu pod francuskim mandatom u Siriji.
Britanci su se, sa svoje strane, okrenuli sinovima Sharifa Husseina iz Meke u politici poznatoj kao šerifsko rješenje, postavljajući hašemitske šerife na prijestolje Transjordanije i Iraka. Stranci u svojim kraljevstvima bez podrške javnosti ili finansijske nezavisnosti, Britanija bi mogla biti uvjerena da će Emir Abdullah u Transjordaniji i kralj Faisal u Iraku biti ovisni, a time i pouzdani partneri u vođenju tih država. Britanija nije imala šerifsko rješenje za Palestinu. Umjesto toga, zajednica cionističkih doseljenika ispunila je tu ulogu.
Ali cionisti bi bili ovisni i pouzdani samo dok su ostali u manjini. Kada bi postigli većinu u Palestini, tražili bi nezavisnost. Britanija nije sumnjala u nacionalističku prirodu cionističkog pokreta.
Bivši britanski premijer Winston Churchill objavio je svoju Bijelu knjigu 1922. godine da bi podsjetio Jevrejske zajednice na granice britanske posvećenosti koliko i da bi smirio palestinski arapski antagonizam. Poznato je da je Churchill odbacio krilaticu da je Palestina “jevrejska koliko je Engleska Engleska”. Isključio je “nestanak ili potčinjavanje arapskog stanovništva, jezika ili kulture u Palestini”. Naglasio je da odredbe Balfourove deklaracije “ne predviđaju da Palestinu kao cjelinu treba pretvoriti u jevrejski nacionalni dom, već da takav dom treba osnovati u Palestini”.
Ono što je Churchill govorio je da bi jevrejska zajednica Palestine trebala ostati kompaktna manjinska zajednica, i u tim granicama mogli bi tražiti od Britanije da unaprijedi projekat jevrejskog nacionalnog doma.
Nekontrolisani konflikt
Naravno, Britanci nikada nisu dostigli tačku ravnoteže u unapređenju jevrejskog nacionalnog doma i očuvanja mira u Palestini. Nakon talasa nereda 1929. godine, Britanci su organizovali niz istraga i izdali seriju Bijelih knjiga u pozadini porasta imigracije Jevreja nakon nacističkog preuzimanja vlasti između 1931. i 1933. godine i donošenja antisemitskih Nirnberških zakona 1935. godine.
Sa prosječnih 5.000 imigranata godišnje 1930-31. godine, taj broj je 1932. godine porastao na 9.600, 1933. godine na 30.000, 1934. na 42.000 i dostigao vrhunac od skoro 62.000 u 1935. godini na više od 30% stanovništva Palestine, kojoj se ne nazire kraj.
Jevrejska imigracija i kupovina zemlje su pogoršali ekonomske efekte Velike depresije kako bi podigli bijedu i tjeskobu kod arapskog palestinskog stanovništva. Godine 1936. Palestinci su pokrenuli punu pobunu protiv britanskog mandata i jevrejske zajednice koju je taj mandat potaknuo.
Britanci su osigurali pauzu u prvoj fazi arapske pobune kako bi poslali još jednu istražnu komisiju. Ali kada je Pilova komisija izvijestila 1937. godine, ona je u osnovi proglasila mandat neuspjelim: „Nastao je nezaustavljiv sukob između dvije nacionalne zajednice unutar uskih granica jedne male zemlje. Oko milion Arapa je u sukobima, otvorenim ili latentnim, sa oko 400.000 Jevreja. Među njima nema zajedničkog… Njihov kulturni i društveni život, njihov način razmišljanja i ponašanja, nespojivi su kao i njihove nacionalne težnje. Ovi posljednji su najveća prepreka miru.”
Drugim riječima, Britanija je – prvi put u 20 godina od Balfourove deklaracije – priznala da je njen mandat pokrenuo sukob između rivalskih i nekompatibilnih nacionalizama, palestinskih arapskih i cionističkih. Prema Peelovoj komisiji, ova situacija bi se mogla riješiti samo prestankom mandata i podjelom teritorije Palestine na jevrejske i arapske države, vođene ugovornim odnosima s Britanijom “u skladu sa presedanom u Iraku”.
Neka to bude vaš prvi signal upozorenja o tome koliko je Britanija namjeravala da budu “nezavisne” jevrejske i arapske države. Anglo-irački ugovor iz 1930. godine sačuvao je britansku nadmoć u vanjskim odnosima i vojnim poslovima na način koji je jednostavno restrukturirao kolonijalne odnose; neka vrsta carstva po ugovoru.
Restrukturiranje kolonijalne veze
Tvrdio bih da su preporuke Peelove komisije bile o restrukturiranju kolonijalnih odnosa u Palestini, ali ne i njegovom okončanju. Počnite s mapom podjele iz 1937. godine, Peelova komisija je dodijelila otprilike jednu trećinu mandatne Palestine jevrejskoj državi, koja se proteže od Galileje na jug do Safeda, Tiberijade i Nazareta, granicu koja se okreće prema zapadu kod Beisana, kako bi zauzimala obalnu ravnicu od Akre i Haife preko Tel Aviva i Jaffe u nekoj vrsti obrnute L teritorije.
Dvije stvari su očigledne kada pogledate kartu: Britanci su koncentrirali ključne luke i ekonomske centre Palestine i stavili ih u ruke svojih cionističkih partnera. Što je još važnije, tako mala zemlja bi uvijek više ovisila o britanskoj zaštiti od arapskih susjeda u Libanonu, Siriji i palestinskim teritorijama, čije je neprijateljstvo prema cionističkom projektu bilo očigledno svima.
Dakle, umjesto da ustupe državnost cionističkom pokretu, Britanci su reorganizirali ekonomski centar gravitacije u palestinskom mandatu i stavili tu teritoriju pod svoje zavisne i pouzdane cionističke partnere.
Ovo vraćanje zavisnim i pouzdanim partnerima jednako je očito u planovima Peelove Komisije za arapsku Palestinu. Preostale dvije trećine Palestine trebale su biti ujedinjene s Transjordanom pod Abdullahovom vlašću, a mandat Transjordanije zamijenjen je ugovorom o “nezavisnosti”. Drugim riječima, Britanci su konačno primjenjivali šerifsko rješenje na Palestinu i stavili tu problematičnu zemlju pod kontrolu zavisnog i pouzdanog vladara – Abdullaha.
Peelov plan podjele iz 1937. godine nije bio poziv na jevrejsku ili arapsku nezavisnost. Umjesto toga, bio je to napor da se restrukturira kolonijalni odnos duž provjerenih i testiranih linija Iraka, da se ugasi nefunkcionalni mandat i restrukturira imperijalni odnos u carstvu na osnovu sporazuma.
Djelomična nezavisnost
Nepotrebno je reći da je palestinsko odbacivanje Peelovog izvještaja rezultiralo sa još dvije godine intenzivne pobune, prisiljavajući Britance da rasporede 25.000 vojnika i policajaca kako bi ugušili arapsku pobunu.
Da bi obnovili mir, Britanci su 1939. godine izdali Bijelu knjigu kojom je položena podjela. Pozivali su se na ograničenje imigracije Jevreja na 15.000 godišnje na pet godina, odnosno na ukupno 75.000 novih imigranata. Time bi jevrejsko stanovništvo Palestine dovelo do 35% ukupnog broja. Nakon pet godina više neće biti useljavanja bez pristanka većine i niko nije gajio iluzije o stavovima većine po tom pitanju.
Godine 1949. Palestina će steći nezavisnost (opet, vjerovatno ona vrsta djelomične nezavisnosti koju su Britanci već dodijelili Iraku, a sada Egiptu do 1939. godine) pod većinskom vlašću.
Značajan detalj u Bijeloj knjizi 1939. godine je preciznost s kojom je Britanija tretirala jevrejsku imigraciju: 15.000 godišnje tokom pet godina, čime je jevrejska populacija povećana na 35%. Tačka. Ovom politikom, Yishuv – jevrejska zajednica bi ostao kompaktna manjina, zauvijek ovisna o britanskoj zaštiti u neprijateljskom okruženju.
Da su Britanci dozvolili jevrejskoj zajednici da pređe granicu od 50%, gotovo sigurno bi se suočili sa pokušajem jevrejskih nacionalista da protjeraju Britance iz Palestine, baš kao što su se suočili sa palestinskim arapskim stanovništvom. Kao kompaktna manjina, poput Maronita u Libanonu, Yishuv bi ojačao britansku imperijalnu poziciju u Palestini protiv zahtjeva arapske većine. Kao većina, Yishuv bi pokrenuo vlastiti pokret za nezavisnost.
Što se, naravno, i dogodilo. Cionistička izvršna vlast u Palestini, predvođena Davidom Ben-Gurionom, odbacila je Bijelu knjigu iz 1939. godine, ali s obzirom da se spremao rat protiv nacističke Njemačke, Ben-Gurion se slavno zakleo da će se boriti protiv nacista kao da ne postoji Bijela knjiga, i da će se boriti protiv Bijele knjige kao da nema rata.
Drugi radikalniji članovi Yishuva otvoreno su objavili rat Britaniji, pokrenuvši jevrejsku pobunu koja bi se pokazala fatalnom za britanski položaj u Palestini. Kao što je Irgun najavio u svojoj objavi rata u januaru 1944. godine: „Ne postoji više nikakvo primirje između jevrejskog naroda i britanske administracije u Eretz Izraelu. Naš narod je u ratu sa ovim režimom – rat do kraja.”
Konačna osuda
Jevrejska pobuna 1944–47. godine pokazala se fatalnom za britanski mandat, u kojoj su ciljana ubistva zvaničnika, napadi na infrastrukturu, bombaški napadi na policijske stanice i napad na hotel King David 1946. godine bili su prekretnice. Kako su se brodovi ilegalnih izbjeglica, uglavnom preživjelih od holokausta, probijali do obala Palestine, a Yishuv je jurio prema kritičnoj demografskoj masi kako bi ostvario svoje nacionalističke težnje, britanski položaj ograničavanja imigracije Židova postao je neodrživ.
Ali, po mom mišljenju, ono što je osudilo britansku poziciju u Palestini jednom za svagda je kolaps podrške Yishuva britanskoj vlasti u Palestini. U partnerstvu sa kompaktnom jevrejskom manjinom, Britanci bi se mogli nadati da će zadržati Palestinu protiv nacionalističke opozicije arapske većine u zemlji. Protiv rivalskih i nekompatibilnih nacionalizama koji je njihov mandat oslobodio, Britaniji nije preostalo ništa drugo nego da preda Palestinski mandat Ujedinjenim nacijama i povuče se.
Da zaključimo, cilj Britanije u Palestini uvijek je bio zadržati teritoriju kao dio svog carstva – carstva za koje je zamišljala da će trajati generacijama. Jevrejska zajednica u Palestini bila je suštinski partner u osiguravanju i zadržavanju Palestine, ali samo kao kompaktna manjinska zajednica. Britanija nikada nije očekivala da će Palestinu prepustiti jevrejskoj zajednici, a njena politika ih je podržavala samo u granicama njihove korisnosti kao partnera u imperijalnom projektu.
Fatalna greška koju su Britanci napravili bila je vjerovanje da mogu upravljati rivalskim i nekompatibilnim nacionalizmima koje su pokrenuli u Palestini. Kako je jevrejsko stanovništvo dostiglo kritičnu masu, Britanci su postali irelevantni u Palestini.
deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija deklaracija
