Admir Lisica Crne Gore
Autor je magistar historije, istraživač u oblasti regionalnih političkih odnosa, međunarodnih politika i dijaspornih zajednica. Doktorant je na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu.
PISjournal – Prekretnica u modernoj političkoj historiji Crne Gore dogodila se tokom Berlinskog kongresa 1878. godine kada Crna Gora postaje nezavisna država.
Ovaj trenutak značajan je za cjelokupnu historiju Crne Gore, jer osim nezavisnosti crnogorska država je nakon Berlinskog ugovora bila i teritorijalno uvećena. Ipak, snažan utjecaj srpske propagande u godinama koje su uslijedile rezultirao je tome da u novembru 1918. godine Crna Gora izgubi stečenu državnost i nezavisnost. Naime, uz finansijsku podršku Vlade Srbije, formirana je “Podgorička skupština”, koja je izglasala ukidanje državnosti Crne Gore, te njeno pripajanje Srbiji.
Cilj je bio da Crna Gora kao takva postane dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, što je u konačnici i realizirano. Očekivano, sa ovom odlukom se nisu složili politički i vojni predstavnici Kraljevine Crne Gore koji pokreću vojni ustanak poznat i pod nazivom “Božićni ustanak”. Ovaj ustanak započeo je 6. januara 1919. godine, ali je njegov uspjeh bio ograničen. Uprkos tome, pobuna onih koji se nisu slagali sa odlukom o ukidanju državnosti Crne Gore i potčinjavanju Srbiji potrajala je čak do 1929. godine.
Iz navedenih činjeničnih podataka jasno se može zaključiti da utjecaj Srbije na Crnu Goru postoji kontinuirano od početka dvadesetog stoljeća. Odluku “Podgoričke skupštine” nisu prepoznale velike sile, ali to nije spriječilo Srbiju da provede svoje zamišljene ciljeve. Od 1918–1943. godine Crna Gora je bila sastavni dio centralistički uređene jugoslovenske države. U navedenom periodu nije vladalo povoljno stanje unutar Crne Gore, ni na političkom, ali ni ekonomskom planu.
Naime, Crna Gora se tada bori sa različitim problemima među kojima su svakako siromaštvo, nepismenost i kulturna zaostalost među najizraženijim. Rastoder navodi da je postotak nepismenosti tokom 1921. godine iznosio čak 67%, a u kontekstu ekonomije jasno je kako za tada veoma razvijenom Slovenijom Crna Gora zaostaje čak visokih 22 puta! Posebno je zanimljiva politička marginalizacija Crne Gore do 1943. godine, jer je njen utjecaj na cjelokupne procese u zajedničkoj državi bio gotovo minoran. Prema podacima Rastodera “sa područja Crne Gore je birano 7–13 poslanika, podijeljenih u više međusobno sukobljenih partija. U jugoslovenskoj skupštini koja je brojala između 419 i 319 poslanika, poslanici iz Crne Gore, čak i da su svi bili u jednoj stranci, činili su takvu manjinu, da nijesu mogli uticati ni na kakvu odluku”. Uzmemo li u obzir da su crnogorski predstavnici u jugoslovenskoj Skupštini dolazili iz različitih stranaka, koje se često nisu slagale, niti imale zajedniče stavove u kontekstu interesa Crne Gore, jasno je koliko je crnogorska politička scena bila marginalizirana.
Navedeni podaci ukazuju na to kako sjedinjene Crne Gore sa Srbijom ne doprinosi razvoju Crne Gore, već naprotiv, ukidanjem crnogorske državnosti i nezavisnosti, te potčinjavanjem Srbiji, crnogorsko društvo uopćeno zapada u dekadenciju. Drugi svjetski rat nije zaobišao niti Crnu Goru , koja je zahvaljujući antifašističkoj borbi uspjela da povrati svoju nezavisnost i državnost, izgubljenu 1918. godine odlukama “Podgoričke skupštine”.
Godina 1943. bila je ključna u kontekstu vraćanja državnosti i nezavisnosti, jer se u periodu od septembra do kraja oktobra oslobađa veliki dio Crne Gore uz pomoć partizanskih jedinica.
Aktivnim djelovanjem partizanskih jedinica u tom periodu otvorila se mogućnost za dopremanje još snaga, koje su u konačnici bile presudne u borbi za slobodu Crne Gore. “U oktobru 1943. je formiran i Glavni štab Narodno oslobodilačkog pokreta – NOP-a odreda za Crnu Goru. Sjedište partizanske Crne Gore postaje Kolašin, grad koji je osam mjeseci bio sjedište četničke Vrhovne komande. Za ovaj grad se vezuje i proces obnove crnogorske državnosti u ratu. Odluke Drugog zasjedanja AVNOJ o federalnom preuređenju jugoslovenske države, podržane su na Drugom zasjedanju ZAVNO (16. februara 1944 u Kolašinu), dok je na Trećem zasjedanju ZAVNO (13–15. jula 1944. u Kolašinu) ovo tijelo preraslo u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO) kao vrhovno zakonodavno i izvršno tijelo Crne Gore.
Donijeta je odluka da Crna Gora kao ravnopravna federalna jedinica uđe u sastav Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ). Tako je obnovljena državnost Crne Gore, ukinuta 1918. godine, sada u okvirima federalne jugoslovenske države”, smatra Rastoder u svom opsežnom istraživanju, Ulazak u sastav Jugoslavije, položaj Crne Gore jeste unaprijeđen, međutim treba uzeti u obzir da u periodu komunističke vladavine ovim prostorima ne možemo govoriti o demokratizaciji ili političkom razvoju ove države. Jasno je kako i u razdoblju provedenom unutar “zajedničke države”, Srbija ima poprilično veliki utjecaj na crnogorsko društvo, što obrazlaže i opredjeljenje ovog rada da u jedan od fokusa pozicionira pitanje utjecaja Srbije na procese unutar Crne Gore do danas.
Sve do 1990. godine u Crnoj Gori vlada jednostranački sistem, a jedan od ključnih događaja na putu demokratizacije i cjelokupne tranzicije društva jesu prvi izbori nakon Drugog svjetskog rata koji su u Crnoj Gori održani krajem 1990. godine. Neposredno prije održanih izbora u Crnoj Gori je od 1988. do 1990. godine na političkoj sceni bilo izuzetno turbulentno jer tokom 1988. i 1989. godine dolazi do radikalnih promjena u kontekstu kadrovskih rješenja unutar političkog vodstva Crne Gore. Prvi parlamentarni izbori u višestranačkom sistemu Crne Gore održani su u decembru 1990. godine. Tome je prethodilo osnivanje niza novih političkih partija – pored postojećeg Saveza komunista, utemeljeni su Liberalni savez Crne Gore, Narodna stranka, Ekološki pokret, Stranka Demokratske akcije, Socijalistička partija Crne Gore, Demokratski savez u Crnoj Gori, Partija socijalista, Nezavisna organizacija komunista i još nekoliko manjih stranaka pri čemu je apsolutnu većinu glasova osvojio Savez komunista, predvođen Momirom Bulatovićem i Milom Đukanovićem – ukupno 171.316.
Na izbore su izašli i reformisti Anta Markovića – u Crnoj Gori ih je predvodio Ljubiša Stanković, u tom savezu bili su LSCG, Socijaldemokratska stranka, Partija socijalista, Nezavisna organizacija komunista i Stranka nacionalne ravnopravnosti. Od ovih izbora Momir Bulatović i Milo Đukanović postaju dvije ključne političke figure u Crnoj Gori, o čemu svjedoči i broj mandata koji dobijaju nakon prvih izbora 1990. godine. Naime, od 125 mandata, Bulatovićev i Đukanovićeve Savez komunista osvojio je čak 83!
Momir Bulatović nakon izbora postaje prvi predsjednik Crne Gore. Savez komunista na izborima koji su održani 1992. godine mijenja ime, u Demokratska partija socijalista – DPS, što nije utjecalo na njihov rezultat koji je ostao isti. Nova pobjeda ojačala je poziciju Bulatovića i Đukanovića tokom devedesetih godina, vremenu u kojem su sve do 1997. godine imali poprilično usaglašenu politiku prema svemu onome što je Srbija radila u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Jedan od primjera jeste nesmetano dopremanje nafte iz Grčke preko crnogorske luke Bar za potrebe Srbije u vrijeme ratnih dešavanja. Crnogorske vlasti tada ovaj čin nisu smatrale spornim.Jak utjecaj Slobodana Miloševića na vlast u Crnoj Gori bila je velika početkom devedesetih, te stoga se nije moglo ni očekivati da u Crnoj Gori doće do vidljivijih demokratskih promjena.
Ključni događaj koji je utjecao na dalje jačanje odnosa Podgorice i Beograda bio je “Referendum o državnosti Crne Gore”, održan 1. marta 1992. godine. Dok se u Bosni i Hercegovini odlučivalo o nezavisnosti, u Crnoj Gori su se građani opredjeljivali o ostanku u sastavu tadašnje SR Jugoslavije. Pitanje na referendumu 1992. bilo je: „Da li ste za to da Crna Goru, kao suverena republika, nastavi da živi u zajedničkoj državi – Jugoslaviji, potpuno ravnopravno sa drugim republikama koje to budu željele“? Čak 95,96% glasača dalo je potvrdan odgovor, što je značilo da Crna Gora nastavlja da djeluje unutar zajednice sa Srbijom. Tadašnja vlast je bila opredjeljena za blisku saradnju sa Srbijom o čemu govori i način na koji je postavljeno referendumsko pitanje, koje prema sadržaju aludira na poželjan odgovor koji priželjkuju oni koji su ga ustvari i kreirali. Referendum u Crnoj Gori pokazuje prisustvo direktne demokratije već u ranom periodu nakon uvođenja višestranačja u ovoj državi, ali se kroz pitanje mogu ustanoviti i nedostaci ovako koncipiranog pitanja, što ukazujena manipuliranjem ovakvom vrstom direktne demokratije.
Da su tadašnji politički lideri Crne Gore Momir Bulatović, Svetozar Marović i Milo Đukanović bili za zajednicu sa Srbijom, govori i tvrdnja Momira Bulatovića kako je zajedno sa druga dva političara imao jasan i jedinstven stav o budućnosti Crne Gore. Prema Bulatoviću tadašnje rukovodstvo DPS-a je mnogo puta javno istakao da oni “ne znaju da prave nezavisnu državu Crnu Goru” i da će, ukoliko narod to tako bude odlučio, oni odstupiti s političke pozornice Crne Gore i vlast prepustiti onima koji se zalažu za njenu nezavisnost.
Opozicioni lideri, novinari i aktivisti bili su izloženi pritiscima, optužbama i suđenjima koja su često bila percipirana kao politički motivisana. Ovakva praksa postavlja ozbiljna pitanja o stanju vladavine prava, slobodi izražavanja i političkom pluralizmu u zemlji. Važno je napomenuti da su ovi aspekti političke prakse DPS-a izvor zabrinutosti unutar domaćih i međunarodnih krugova.
Međunarodne organizacije za ljudska prava i praćenje demokratskih procesa često su izražavale brigu u vezi sa poštovanjem demokratskih normi i standarda u Crnoj Gori tokom vladavine Đukanovića. Ipak, u kasnijem periodu upravo će Đukanović imati presudnu ulogu u kontekstu razvoja demokratizacije crnogorskog društva. Ključni događaji u kontekstu razvoja demokratije u Crnoj Gori događaju se u rasponu od kraja devedesetih do sredine dvijehiljaditih, a specifično je da u svim procesima presudnu ulogu ima Demokratska partija socijalista – DPS i njen neprikosnoveni politički lider Milo Đukanović.
Ekskluzivno PISjournal
