Sanadin Voloder efekti
Autor je novinar sa višegodišnjim iskustvom u medijima i NVO sektoru, saradnik više bosanskohercegovačkih i regionalnih medija.
PISjournal – Nestabilnost Balkana već godinama dodatno pogoršava Mađarska kojom od 2010. godine vlada desničarska stranka FIDES na čijem je čelu premijer Viktor Orban.
Zadnjih godina sve su prisutnije aspiracije Mađarske prema teritorijama njenih susjeda gdje živi brojna mađarska manjina, a koje su bile dio nekada Austro-ugarskog carstva. Prvi svjetski rat je označio kraj velikih carevina. Za srednju Evropu i dio Balkana Austro-ugarska monarhija je dugo bila zajednički okvir odnosno „tamnica naroda“. Sporazumom u Trianonu 1920. godine Mađarska je kažnjena tako da je njena teritorija smanjena za dvije trećine, a veliki broj Mađara je ostao manjina u graničnim državama. efekti efekti efekti efekti efekti efekti efekti efekti efekti efekti efekti
Orban kroz različite načine jača utjecaj u susjednim državama od investicija, medija, sporta, preko davanja dvojnog državljanstva za mađarsku manjinu te jačanja veza s sličnim političkim opcijama i liderima kao što je Janez Janša u Sloveniji, Aleksandar Vučić u Srbiji, Milorad Dodik i Dragan Čović u BiH te desničarska VMRO-DPNE u S. Makedoniji.
Orban slično kao i Vučić godinama „sjedi na dvije stolice“, a i jedan i drugi kao i Dodik su došli na vlast zahvaljujući partnerima sa zapada.
Naime, poznato je da je Orban bio stipendist Sorošovih institucija koji je bio tokom Hladnog rata najagilnija podrška pojedincima i grupama koje su radile na rušenju komunističkih režima u državama nekadašnjeg Varšavskog pakta. Ironično je to da se Orban vrlo brzo okrenuo protiv Zapada i od studentskog aktiviste protiv Sovjeta postao najdestruktivniji glas Rusije unutar EU. Bijeg bivšeg predsjednika Makedonije u Mađarsku je najočitiji primjer da i unutar EU kojoj upravo Zapadni Balkan teži postoje oaze za „političke azilante“.
Mađarska kao destabilizator Zapadnog Balkana
U sklopu sveukupnog bavljenja demokratskim nazadovanjem u Mađarskoj otkako je stranka Viktora Orbana se vratila na vlast 2010. godine, brojni međunarodni posmatrači izrazili su zabrinutost zbog povećanja utjecaja Mađarske na Zapadnom Balkanu. Sve više je onih koji upozoravaju da bi Orbanova Mađarska svojim pojačanim miješanjem u političke odnose na Zapadnom Balkanu mogla da proširi svoj neliberalni utjecaj, kako bi kasnije potkopala i širu politiku Evropske unije. Proces koji je doveo do imenovanja Olivera Várhelyija (mađarskog diplomate bliskog Orbanu) na mjesto Evropskog komesara za susjedstvo i proširenje izazvao je 2019. godine mnogo kritika. Iako je taj događaj nakratko privukao pažnju evropskih medija, pitanje mađarskog utjecaja u regionu Zapadnog Balkana brzo je nestalo iz žiže javnosti. Osim nekoliko izuzetaka i par novinarskih napisa, pokušaja da se analizira i objasni mađarska vanjska i ekonomska politika na Zapadnom Balkanu ima veoma malo.
Na početku stranka Fides je bila potpuno proevropski orjentisana. Njen vanjskopolitički program iz 1991. godine pod nazivom „Ka novoj vrsti suvereniteta” bio je fokusiran na ujedinjenje Evrope. Čak i 2007. godine, u Fidesu se još uvijek koračalo stazom koja je vodila ka Zapadu. Dok je bio u opoziciji, Orban je kritikovao vladu predvođenu socijalistima jer ih je smatrao previše bliskom Rusiji. Dvije izjave iz tog perioda „Držimo se Mađarske na Zapadu; ne dozvolimo im da je skrenu sa tog puta,” i „Nafta možda dolazi sa Istoka, ali sloboda uvijek dolazi sa Zapada”, na najbolji način oslikavaju politički zaokret Orbana.
Nakon izbora 2010. godine Orban i Fides radikalno mijenjaju mađarsko političku scenu te se okreću prema Rusiji i Kini. Migrantska kriza dodatno radikalizuje Mađarsku koja sve više ističe svoju ulogu bedema kršćanstva u odnosu na povećanje broja muslimana u Evropi.
Orbanov cilj vanjskopolitičke strategije je da u narednoj deceniji izvrši transformaciju Mađarske iz zemlje sa osrednjim prihodima u razvijenu naciju i regionalnu silu srednje Evrope. Mađarska vladajuća elita vjeruje da je neoliberalni svjetski poredak nakon finansijske i ekonomske krize iz 2008. godine počeo da se urušava.
Ruska agresija na Ukrajinu je sve to samo dodatno pogoršala, stvarajući novu podjelu svijeta sličnu hladnoratovskoj. Orban vjeruje da je rat u Ukrajini ključna prelomna tačka. On smatra da svaki put kada se svijet naglo dijeli, bilo tokom vjekovne borbe između Osmanskog carstva i „kršćanske” Evrope, ili u vrijeme Hladnog rata, Mađarska je završavala kao vazal jednog od dva dominantna bloka, nemajući od toga nikakve koristi. On vjeruje da ključ uspjeha leži u izbjegavanju takvog scenarija po svaku cijenu. Dakle, cilj “otvaranja ka Istoku”, donekle izmijenjen realnošću rata u Ukrajini, jeste da se Mađarska poveže sa ostatkom svijeta preko jugoistoka, povezujući se na taj način sa globalnim lancima snabdijevanja koji su alternativa za one koje je prekinuo rat u Ukrajini. Po Orbanu, ključ za postizanje ovog cilja je jačanje domaćih kompanija koje postaju dominantni igrači na regionalnom nivou (MOL, OTP banka ili 4iG).
Mađarski interesi i prioriteti u neposrednom južnom susjedstvu jasno su definisani u nekoliko ključnih strateških dokumenata i političkih izjava najviših zvaničnika. S tim u vezi, dva najvažnija dokumenta su Mađarska vanjska politika nakon mađarskog predsjedavanja Vijećem EU i Strategija nacionalne sigurnosti. Najnovija Sigurnosna strategija, objavljena 2021. godine, otkriva istaknutu ulogu Zapadnog Balkana u doktrini mađarske vanjske politike. U njoj se iznosi da „sigurnosna situacija na Balkanskom poluotoku i istočnoj Evropi ima odlučujući utjecaj na našu sigurnost“. Najvažniji prioriteti Mađarske su osiguravanje stabilnosti regiona, ubrzanje pristupanja Zapadnog Balkana Evropskoj uniji, kontrola migracionih ruta kroz region, uspostavljanje energetske sigurnosti i zaštita statusa mađarske manjine.
Dvostruka igra
Iz perspektive Budimpešte sprečavanje preljevanja nestabilnosti sa Zapadnog Balkana najveći je prioritet kreatora mađarske politike. Glavni regionalni izazovi koji se vide kao potencijalne prijetnje po nacionalnu sigurnost Mađarske uključuju: opštu nestabilnost država regiona, etničke i vjerske podjele, visoku stopu nezaposlenosti, nedostatak dugoročnih izgleda kada su u pitanju evroatlantske integracije i nekontrolisane „ilegalne“ masovne migracije. Štaviše, Strategija nacionalne sigurnosti vidi Mađarsku kao „daleko izloženiju izazovima sa kojima se Zapadni Balkan suočava nego što je to slučaj sa većinom ostalih evropskih zemalja, tako da Mađarska snosi veliku odgovornost za uspeh u nastojanjima da se situacija na Zapadnom Balkanu stabilizuje“.
Strah od nestabilnosti na Balkanu potiče iz još uvijek prisutnog sjećanja na 1990-te godine kada su sukobi izbili u neposrednoj blizini Mađarske, i taj strah je postojao mnogo prije nego što je Orbanova stranka došla na vlast.
Kosovo i Bosna i Hercegovina se i dalje smatraju najvećim prijetnjama, a mađarsko vojno osoblje i dalje je prisutno na terenu, sa skoro 500 pripadnika u misiji KFOR-a i više od 130 vojnika u misiji Althea u Bosni i Hercegovini.
Štaviše, mađarski donosioci odluka vrlo su glasni kada je riječ o korištenju potrebe za regionalnom stabilizacijom kao dominantnog argumenta za ubrzanje procesa pristupanja Evropskoj uniji.
Međutim, iz perspektive Sarajeva, Prištine, Podgorice i Skoplja negativni utjecaj koji direktno otežava evroatlanske integracije regije dolaze upravo iz Budimpešte kroz saradnju Orbana s Milanovićem, Dodikom, Čovićem, Vučićem te otvorenu podršku makedonske opozicije. Ovo je jasan pokazatelj dvostruke politike Budimpešte prema Zapadnom Balkanu.
Licemjeran odnos službene Budimpešte je jasno vidljiv između izjava i strane koju podržavaju. Prema riječima ministra vanjskih poslova, Peter Sijarto, stabilnost Bosne i Hercegovine je posebno značajna za Mađarsku zbog geografske blizine, zbog čega mađarska vlada podržava svaku mjeru koja za cilj ima jačanje stabilnosti i odbija svaki prijedlog koji bi državu dodatno destabilizirao. Orban insistira na značaju stabilne Bosne i Hercegovine za sigurnost Mađarske, ističući da je bosanska granica udaljena samo 70 do 80 kilometara od južne Mađarske granice, tako da bi svaki sukob mogao da se prelije na Mađarsku”.
Stiče se utisak da je ovakav stav u oštroj suprotnosti sa bliskim političkim vezama između Orbana i predsjednika Republike Srpske Milorada Dodika, koji se najglasnije zalaže za ideju secesije od Bosne i Hercegovine. Međutim, mađarski stav o ovom pitanju je da je Dodik problem kojim treba upravljati, i da on ne bi trebalo da bude izolovan zbog svoje zapaljive retorike. Umjesto toga, njemu po mišljenju Budimpešte treba prići i sa njim pošto je u pitanju na demokratski način izabran funkcioner i da ta vrsta saradnje može da bude korisna za stabilnost Bosne i Hercegovine u cjelini. Da su bošnjački političari u novoj vlasti ovoga svjesni govori činjenica da je ministar vanjskih poslova BiH Elmedin Konaković (NiP) javno pozvao kolegu Sijarta tokom posjete Sarajevu „zamoli“ Dodika da promjeni stavove.
Ekskluzivno PISjournal
