Bojan Budimac stvaranje
Autor je novinar koji živi i radi u Turskoj.
PISjournal – Današnji nacionalni identitet Turaka različit je od onoga šta je tokom formiranja republike zamišljeno. Postepeno su ideološke stranputice i ćorsokaci zaobiđeni, a zahvaljujući demokratskom ustrojstvu, većina pukotina izazvanih socijalnim inženjeringom premoštena.
Pomirenje sa istorijom Osmanskog Carstva, prihvatanje islama odnosno religije u javnom životu i priznavanje njene kohezivne moći, priznanje da je tursko društvo multietničko i odustajanje od politike asimilacije (s tim što je “krovni” identitet neupitno turski), sve su to bile (vrlo) postepene promjene.
-Kako je sretan onaj ko kaže ja sam Turčin – kemalistički slogan koji je Mustafa Kemal Atatürk lansirao govorom povodom desete godišnjice Republike Turkiye (Dan Republike) 29. oktobra 1933. godine, danas je skoro univerzalno prihvaćen od stanovnika unutar turskih granica, bez obzira na njihovo etničko porijeklo (s izuzetkom manjeg dijela kurdske populacije).
Put do opće prihvaćenosti tog (nacionalnog) identiteta nije bio ni lak ni jednostavan. Od Francuske revolucije i pojave nacionalizama Osmanska Imperija, naročito u doba Tanzimata (niza osmanskih reformi objavljenih za vrijeme vladavine Abdülmecida I (vladao 1839–1861) i Abdülaziza (1861–1876)), pokušavala je prevladati komunitarne sukobe, etnički separatizam i sektaštvo izgradnjom novog, nadnacionalnog osmanskog identiteta. Apeli na podanike da svoju etničku i sektašku pripadnost podvedu pod novi identitet osmanskih građana nisu uspjeli da zacijele duboke religijske i nacionalističke lomove.
U potrazi za identitetom
“Nacionalističke pobune u Hercegovini, a potom i Bosni, praćene nasilnim sukobima između muslimana i kršćana u Bugarskoj, koji su kulminirali rusko-osmanskim ratom 1877-1878, zadali su osakaćujuće udarce konceptu osmanizma”, piše istoričar Şükrü Hanioğlu u knjizi Atatürk: An Intellectual Biography.
Pokušaj sultana Abdülhamida II (vladao 1876–1909) da rekonstruiše osmanski identitet kao nadnacionalni identitet muslimana, odnosno kao panislamizam, samo je pogoršao tenzije između muslimana i kršćana unutar Carstva.
Raspršivanje iluzije o kosmopolitskom osmanskom identitetu, kao mogućem kohezivnom faktoru, odigralo se pred očima mladog Mustafe Kemala i “dalo (mu) oštru lekciju o važnosti istorije kao legitimišuće sile koja je potencijalno daleko moćnija od demografske stvarnosti u određivanju sudbine gradova, regija, pa čak i cijelih država. Ove lekcije imale su značajnu ulogu u kasnijim pokušajima Mustafe Kemala, kao osnivača turske republike, da učvrsti neospornu tursku vlast nad Anadolijom”, piše Hanioğlu.
Na suprotnoj strani osmanskog kosmopolitizma bila je mladoturska ideologija, bazirana na idejama sekularizma i nacionalizma po ugledu na ideje Francuske revolucije. Malo je reći da je Mustafa Kemal bio pod uticajem ideja Komiteta jedinstva i progresa. Istoričar Erik J. Zürcher zapravo tvrdi, u nezaobilaznoj knjizi Turkey: a Modern History, da su, unatoč Atatürkovom deklarativnom distanciranju od mladoturaka, elementi njihove ideologije ugrađeni u reforme i politike koje su implementirane tokom njegovog mandata kao lidera zemlje te da je uticaj mladoturske organizacije nadživio njen raspad nakon Prvog svjetskog rata, pa i samog Atatürka, te nastavio oblikovati tursku politiku i društvo sve do sredine 20. stoljeća. Mnogi bi rekli i kasnije, naročito imajući na umu vojne pučeve.
“Dok je islam isprva bio iskorištavan kao poklič u borbi za nezavisnost i korišten da se definira ko će biti novi Turci (muslimansko stanovništvo Anadolije), to je brzo napušteno”, piše Hugh Poulton u knjizi The Top Hat, the Grey Wolf, and the Crescent: Turkish Nationalism and the Turkish Republic. “Mladoturski ideolozi, poput Ziye Gökalpa, pokušali su pomiriti turski nacionalizam s islamom. Međutim, njihovi pokušaji nisu bili intelektualno zadovoljavajući, a suštinske kontradiktornosti između islama i nacionalizma su ostale”, pojašnjava Poulton.
Reforma jezika
Kao instrumente za stvaranje (nove) nacije na pepelu Osmanske imperije, zemlje ojađene ratovima (1912–1922) i ogromnim brojem izbjeglica iz Bugarske, Grčke, Bosne i Hercegovine, Armenije, Gruzije, Rusije, Ukrajine i drugih zemalja, revolucionarni režim odabrao je jezik i istoriju. Dvije pseudonaučne teorije bile su presudne za taj proces. Oba ova instrumenta smišljena su za oštre rezove i otklon prema neposrednoj prošlosti, to jest Osmanskoj imperiji.
Reforma jezika, prije svega promjenom pisma – “pismo nevjerničkih Franaka tako je postalo abeceda patriotskih, nacionalističkih Turaka” (Andrew Mango, Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey) – koncentrisala se na “čišćenje” turskog od perzijskih i arapskih riječi i uopšte od tuđica. Svojevrsni “spas” jezika došao je u vidu pseudonaučne teorije izvjesnog “orijentaliste” iz Beča po imenu Hermann Kvergić, koji je propagirao Sunčevu teorija jezika. “Ova teorija smatrala je da su svi jezici porijeklom iz jednog prajezika, koji se govori u centralnoj Aziji, da je turski od svih jezika najbliži ovom porijeklu i da su se svi jezici razvili iz prajezika preko turskog”, objašnjava Erik J. Zürcher. Teorija je dočekana sa skepticizmom među turskim lingvistima, ali je dobila podršku Mustafe Kemala, tako da je na Trećem kongresu društva za proučavanje turskog jezika 1936. godine zvanično usvojena, a kursevi o njoj postali su obavezni na Fakultetu u Ankari. “Postojao je jedan vrlo dobar praktični razlog za uspjeh teorije: ako su sve riječi potekle iz turskog izvorno, nije bilo potrebe da ih se sada čisti: jednostavno bi se mogle ‘nacionalizovati’ lažnom etimologijom”, piše Zürcher.
“Teorija se danas pamti po jednom apsurdnom primjeru: izvođenje imena rijeke Amazon od turskih riječi ama (ali) – a riječ je zapravo arapskog porijekla – i uzun (dugačka), na osnovu toga što su prvi migranti u Južnu Ameriku, koji su, naravno, govorili turski, uzviknuli vidjevši rijeku: “Ali (je) duga!” Jedan od Atatürkovih lingvističkih savjetnika rekao je u svojim memoarima da je ovo bila šala. Ustvari, cijela teorija Sunčevog jezika postala je šala, i tiho je sahranjena kada je Atatürk umro”, napisao je Andrew Mango.
Izmaštavanje povijesti
“Svaka istorija sadrži mitove, ali oni koji vrebaju unutar nacionalne istoriografije posebno su drski. Istorije naroda i nacija osmišljene su poput statua na gradskim trgovima – moraju biti veličanstvene, visoke, herojske”, napisao je Shlomo Sand u knjizi The Invention of the Jewish People.
Pseudonaučna teza turske istorije nije ništa manje zaostajala u megalomaniji. “Ova teorija, koju je Mustafa Kemal izričito podržavao, smatrala je da su Turci potomci bijelih (arijevskih) stanovnika srednje Azije, koji su zbog suše i gladi bili prisiljeni da migriraju u druga područja, poput Kine. Evrope i Bliskog istoka. Oni su stvorili velike svjetske civilizacije. Na Bliskom istoku, Sumerani i Hetiti zaista su bili prototurci. (Nije slučajno da su se dvije velike državne banke osnovane 1930-ih zvale Sumerbank (Sumerska banka) i Etibank (Hititska banka). Atila i Džingis Kan opisani su kao izvršioci civilizacijskih misija. Teorija je imala za cilj da Turcima pruži osjećaj ponosa u svojoj istoriji i nacionalnom identitetu, odvojeno od neposredne prošlosti, odnosno osmanskog doba. Proglašavanje Hetita (i Trojanaca) prototurcima imalo je dodatnu prednost dokazivanja da je Anadolija od pamtivijeka bila turska zemlja. Bilo je to jedno od sredstava pomoću kojih je kemalističko vodstvo pokušalo izgraditi novi nacionalni identitet i snažnu nacionalnu koheziju. To ne znači da je to bio čisto ciničan oblik indoktrinacije. Kao i kod lingvističkih teorija, postoje sve indicije da su i sam Mustafa Kemal i mnogi u nacionalnom političkom rukovodstvu i obrazovnom establišmentu vjerovali u to. Od 1932. godine nadalje, istorijska teza bila je oslonac nastave istorije u školama i na univerzitetima. Od kasnih 1940-ih njene ekstremnije tvrdnje tiho su odbačene, ali tragovi ostaju čak i u današnjim školskim udžbenicima”, piše Zürcher.
Svaka reforma inicirana s vrha na dole mora imati bazu koja će je prihvatiti. Birokratija sama po sebi nije dovoljna. Justin McCarthy, američki historičar i demograf, zastupa tezu da je ta baza u slučaju kemalističkih reformi bila masa izbjeglica i imigranata iz prethodno spomenutih zemalja. Da to ima smisla može se vidjeti i danas, jer su čak i njihovi potomci i dalje najžešći kemalisti.
Zapad je uvijek preuveličavao uspjeh socijalnog inženjeringa koji su provodili revolucionari, a umanjivao (ili ignorisao) lomove i traume kroz koje je društvo pritom prolazilo. Ukidanje sultanata, zatim kalifata, izbacivanje religije iz javnog života, uključujući i represiju nad vjernicima, potiskivanje etničkog porijekla (jer su svi postali Turci) uključujući i pokušaje asimilacije, sve su to lomovi i traume za društvo. Iluzorno je liječiti ih ideologijom i socijalnim inženjeringom.
“Ponekad je kemalizam čak opisivan kao ‘turska religija’. Ipak, kao ideologiji nedostajala mu je koherentnost i, možda još važnije, emocionalna privlačnost”, tvrdi Zürcher.
Današnji nacionalni identitet Turaka različit je od onoga šta je tokom formiranja republike zamišljeno. Postepeno su ideološke stranputice i ćorsokaci zaobiđeni a, zahvaljujući demokratskom ustrojstvu, većina pukotina izazvanih socijalnim inženjeringom premoštena. Pomirenje sa istorijom Osmanskog carstva, prihvatanje islama, odnosno religije, u javnom životu i priznavanje njene kohezivne moći, priznanje da je tursko društvo multietničko i odustajanje od politike asimilacije (s tim što je “krovni” identitet neupitno turski), sve su to bile (vrlo) postepene promjene, koje su uz neporecivu modernizaciju i ekonomski napredak (vrlo ubrzan posljednjih dvadeset godina) dovele do toga da tvrdnja s početka ovog teksta bude tačna.
