Robert Ford
PISjournal – Preokret u odnosima SAD i Evrope ubrzao je promjene u vojnoj i ekonomskoj politici evropskog prostora koje će početi da utiču na odnose Evrope i regiona Bliskog istoka i Sjeverne Afrike.
Evropa se sada fokusira na izgradnju sopstvene vojne moći kako bi smanjila svoju zavisnost od Sjedinjenih Država. Ove promjene – koje uključuju jačanje snažnije vojno-industrijske baze, proizvodnju naoružanja bolje kvalitete i mobilizaciju i obuku većeg broja pripadnika vojske – neće se dogoditi preko noći.
Kao rezultat toga, evropski paketi ekonomske pomoći Bliskom istoku mogli bi presušiti jer bi se prioriteti na kontinentu prebacili s meke moći na tvrdu moć. Ali to ne znači nužno da će se Evropa povući iz regiona. Postoji potencijalna prilika za Bliski istok jer će evropske prijestolnice tražiti partnerstva s ključnim arapskim državama koje bi im pomogle da izgrade svoje vojne kapacitete.
U nastavku su neke oblasti u kojima bi neslaganje SAD i EU moglo uticati na Bliski istok.
Iran
Washington i ključne evropske države slažu se da Iran ne smije imati nuklearno oružje i da su sankcije važno sredstvo pritiska. Međutim, poboljšani odnosi između Washingtona i Moskve i ideja da bi Rusija – ozbiljna prijetnja evropskoj sigurnosti – mogla igrati ulogu posrednika s Iranom zabrinjava neke evropske analitičare.
Iran je Rusiji dao hiljade bespilotnih letjelica za gađanje ukrajinskih ciljeva i pomogao je ruski program proizvodnje dronova. Evropske države će biti posebno skeptične – kao što će biti i mnogi u Washingtonu – prema kompromisnim sporazumima koji dolaze iz Moskve. Evropske države će pokušati da oblikuju svaki dogovor između Washingtona, Moskve i Teherana.
Kako bi pojačale svoj utjecaj u tim prijestolnicama, evropske države će vjerovatno blisko koordinirati s utjecajnim zaljevskim državama kao što su Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati koje imaju zajednički cilj da spriječe Iran da postigne nuklearno oružje.
I dok je malo vjerovatno da će se Evropljani pridružiti izraelskom ili američkom napadu protiv Irana, oni će ublažiti svaku kritiku napada kako ne bi dodatno izazvali bijes Trumpove administracije, jer još uvijek ovise o kontinuiranoj podršci SAD-a u Ukrajini.
Manje ekonomske pomoći
Ono što je najvažnije, prijetnja od Rusije ohrabruje gotovo sve evropske države da povećaju svoje vojne a smanje budžete za vanjsku ekonomsku pomoć. Organizacija za finansijska istraživanja Bruegel sa sjedištem u Briselu procijenila je u februaru da bi navedeni cilj predsjednice Evropske unije Ursule Van der Leyen da podigne vojni budžet u Evropi na oko 3,5% bruto domaćeg proizvoda koštao 250 milijardi eura godišnje. (Poređenja radi, predviđa se da će francuski budžet za odbranu za 2025. godinu iznositi 51 milijardu evra, a njemačka potrošnja na odbranu u 2024. godini dostigla je 82 milijarde evra, uz veliko povećanje planirano za 2025. godinu.)
Kao rezultat toga, evropske prijestolnice će morati smanjiti pakete ekonomske pomoći. Britanski premijer Keir Starmer rekao je parlamentu u februaru da će njegova vlada smanjiti stranu pomoć za preko 13 milijardi funti (oko 16 milijardi eura) kako bi povećala potrošnju na odbranu za isti iznos.
Sa svoje strane, francuski ministar odbrane Sébastien Lecornu je u martu pozvao na povećanje izdataka za odbranu od 40 milijardi eura u predstojećim godinama, što je primoralo Pariz da smanji stranu pomoć za više od trećine na 3,8 milijardi eura u 2025. Njemačka i Holandija su također oštro smanjile svoje budžete za inostranu pomoć u posljednje dvije godine. Ova smanjenja dolaze kao dodatak naglim smanjenjima američke strane pomoći.
Dok će smanjena ekonomska pomoć ograničiti sposobnost Evrope da pojača svoju meku moć kako se Amerika povlači sa Bliskog istoka, Evropa ima druge puteve da poveća svoj uticaj. Tokom proteklih decenija, Evropa se u velikoj mjeri oslanjala na svoje finansijske mogućnosti da bi stekla uticaj u regionu. U februaru 2024. EU je potpisala sporazum sa Egiptom kojim će mu obezbijediti 7 milijardi eura pomoći i investicija u periodu od tri godine.
Sa svoje strane, Jordan je od 2011. godine dobio oko 4 milijarde eura od Evropske unije, prema njenim statistikama, a Evropska unija i Jordan su se dogovorili i o paketu ekonomske pomoći i investicija od 3 milijarde eura u trogodišnjem periodu. Slično tome, Liban je od 2011. dobio oko 3,5 milijardi eura evropske pomoći.
Kako evropski budžeti u narednih nekoliko godina budu manji zbog veće vojne potrošnje za odbranu od Rusije i potreba domaćih socijalnih programa koji su politički vrlo osjetljivi,izdašne pomoći državama poput Egipta, Jordana i Libana bit će teže opravdati. Kako se tokovi pomoći Zapada smanjuju na Bliskom istoku i sjevernoj Africi, pomoć zaljevskih država, Turske, pa čak i Kine će postati važnija.
Naravno,meka moć se može postići i na drugi način a ne samo ekonomskom pomoći. Kako univerzitetske studije u SAD postaju manje atraktivne, Evropa bi mogla primiti strane studente na svoje univerzitete, gdje bi mogla graditi mostove sa sljedećom generacijom. Štaviše, kako se učešće SAD u regionu smanjuje, evropske i regionalne države će morati da koordiniraju i upravljaju regionalnim sporovima i imat će više prostora i slobode da to učine dok SAD smanjuju svoje prisustvo, posebno u oblastima koje ne uključuju direktno Izrael.
Sirija
Sirija je u velikoj potrebi za ekonomskom pomoći.Prema procjeni Svjetske banke iz 2022. godine ,Siriju bi rekonstrukcija koštala najmanje 250 milijardi dolara (najmanje 230 milijardi eura). Trošak je sada biti još veći. Na devetoj briselskoj konferenciji država donatora za Siriju u martu 2025. godine, evropske države su obećale oko 5,8 milijardi eura, manje-više isti iznos kao na prošlogodišnjoj konferenciji.
Održavanje ovog velikog nivoa pomoći uprkos smanjenju budžeta pokazuje prioritet koji Evropa daje Siriji. Ključne evropske vlade i EU imaju za cilj da pomognu stabilizaciju i obnovu Sirije, dijelom kako bi spriječili još jedan val sirijskih izbjeglica u Evropu.
U februaru su EU i Velika Britanija ukinule sankcije određenim sirijskim kompanijama koje rade u energetskom i transportnom sektoru i pet sirijskih komercijalnih banaka kako bi pomogle državnim kompanijama i privatnom sektoru. U martu je njemački ministar vanjskih poslova posjetio Damask, gdje je predstavio novi paket pomoći od 300 miliona eura za pomoć u obnovi.
Trumpov interes za Siriju je minimalan, a nakon pada Assada prošlog decembra,na platformi X je objavio da “Sirija nije američki problem”. Mnogi analitičari u Washingtonu predviđaju da će Trumpova administracija povući američke snage u istočnoj Siriji u sljedećih nekoliko godina dok se SAD okreću ka Aziji.
Za razliku od Evropljana, Trump nije ukinuo sankcije osim malih koraka koje je Bidenova administracija usvojila sredinom januara, a odbio je obećati bilo kakvu novu pomoć Siriji na konferenciji u Briselu. Tamošnji visoki američki zvaničnik rekao je da je administracija skeptična prema ekstremističkoj prošlosti nove sirijske vlade i njihovim stavovima o ljudskim pravima.
I dok je Njemačka ponovo otvorila svoju ambasadu u Damasku s malim diplomatskim osobljem, Trumpova administracija nije čak pristala da sjedne s novom sirijskom vladom i razgovara o odnosima.
Zanimljivo je da je Trumpov specijalni izaslanik za Bliski istok Steve Witkoff rekao jednoj američko-jevrejskoj organizaciji u februaru da bi na kraju i Sirija i Liban mogli potpisati sporazume o normalizaciji s Izraelom. U međuvremenu, dobro obaviješteni izvori u Washingtonu rekli su da bi Trumpova administracija mogla usloviti ublažavanje sankcija i poboljšanje odnosa sa Sirijom potpisivanjem Abrahamskog sporazuma.
Sa svoje strane, evropske države nisu napravile nešto slično tome, iako se ne bi protivile ako Damask krene u tom smjeru.
Gaza
Evropska pažnja u pogledu Izraela više je usmjerena na Gazu i njenu obnovu nakon završetka rata. Evropljani su odbacili Trumpovu ideju o protjerivanju Palestinaca iz Gaze i da je ona “vlasništvo SAD” od koje će napraviti “Rivijeru Bliskog istoka”. Vlade poput Francuske, Njemačke i Italije naglasile su da Trumpov plan krši međunarodno pravo i ometa napore za postizanje rješenja o dvije države.
Nakon što su u februaru kritizirali Trumpov plan, ministri vanjskih poslova Njemačke, Francuske, Italije i Ujedinjenog Kraljevstva podržali su egipatski plan koji su arapski lideri usvojili u martu.
Evropska politika favorizuje pomoć za obnovu Gaze, ali budžetska ograničenja će natjerati Evropljane da daju prioritet između Sirije, Egipta, Jordana, Libana i Gaze. Pojedinačne evropske države mogu odrediti svoje prioritete. Neke zemlje bi mogle usmjeriti ekonomsku pomoć na zemlje u kojima bi ona mogla uticati na smanjenje migracija prema Evropi, dok bi druge mogle donositi odluke na osnovu domaćih snaga i pritisaka.
Malo je vjerovatno da će SAD finansijski doprinijeti bilo kakvim naporima za obnovu Gaze jer ni demokrate ni republikanci ne bi bili za to. Zaljevske države bi stoga morale izdvojiti većinu od 53 milijarde dolara pomoći za obnovu Gaze prema egipatskom planu.
Izrael
Stavovi Evrope prema Izraelu neće se direktno promijeniti zbog problematičnih odnosa između Evrope i SAD, ali tačke trvenja između Evrope i Izraela su već počele da se pojavljuju. Svaka evropska država ima svoje bilateralne odnose sa Izraelom, a historija, unutrašnja politika i strateški prioriteti određuju te individualne odnose. Španija i Irska, koje su dalje od Levanta, posebno su kritične prema Izraelu.
Vrijedi napomenuti da najviši politički lideri obje stranke u Washingtonu postepeno odstupaju čak i od javne podrške rješenju o dvije države. U trenutnom političkom okruženju, Washington bi vjerovatno priznao izraelsku aneksiju dijelova Gaze i Zapadne obale.
Nasuprot tome, evropske prijestolnice su snažno vezane za rješenje o dvije države – barem javno – i kritikovale bi izraelsku aneksiju. U nekim dijelovima Evrope raste pritisak da se Izraelu osveti ekonomski.
U međuvremenu, u srednjoročnom periodu, kako Evropa povećava proizvodnju visokokvalitetne vojne opreme i tehnologije, nastojat će prodati dio toga državama na Bliskom istoku kako bi postigla ekonomiju obima na proizvodnim linijama.
Evropske finansijske potrebe, posebno kasnije u ovoj deceniji, učinit će neke evropske prijestolnice manje simpatičnima prema prigovorima Izraela i SAD-a o prodaji oružja arapskim državama, što bi vjerovatno moglo biti tačka spora u budućnosti.
