Jovana Krstić i Danijel Apro
PISjournal–Rusija je najviše sankcionisana država ikad.U ovom trenutku toj zemlji uvedeno je ukupno 7.075 sankcija – 2.754 prije 22. februara i još 4.321 nakon tog datuma, pokazuju podaci američke agencije za analizu globalnih rizika Castellum.AI.
Sjedinjene Američke Države uvele su ukupno 1.244 zabrana, Velika Britanija 1.037, a Evropska unija 951. Značajan broj sankcija Rusiji uvele su i Švajcarska, Kanada, Francuska, Australija i Japan.
Serija sankcija Rusiji je uvedena 2014, nakon aneksije Krima. Od kada je ta zemlja, osam godina kasnije, odlučila da prizna separatističke regione Donjeck i Lugansk i otpočne invaziju na Ukrajinu, zapadne zemlje kontinuirano uvode do sada neviđen broj zabrana Rusiji. One prije svega ciljaju rusku ekonomiju, bankarsko tržište, energetski i sektor odbrane, ali i mnoge pojedince. Sežu do sporta i kulture.
Koja su još zemlje, od Drugog svjetskog rata do danas, bile na udaru međunarodnih sankcija? Zbog čega su uvedene i koje su njihove posljedice?
Japan
Sankcije koje su 1941. godine SAD uvele Japanu, možda ne spadaju među najveće u modernoj istoriji, ali su za posljedicu imale događaje koji su značajno uticali na tok Drugog svjetskog rata. Kao odgovor na japansku okupaciju Kine, tadašnji američki predsjednik, Frenklin Ruzvelt zaplijenio je svu japansku imovinu na teritoriji SAD i uveo brojne ekonomske sankcije, uključujući embargo na izvoz nafte i benzina u tu zemlju.
Umjesto da zaustave ekspanzionizam te azijske zemlje, američke sankcije samo su učvrstile dotadašnji stav Japana. Tokio i Vašington pregovarali su mjesecima, međutim bez uspjeha. Japanske snage napale su američku vojnu bazu Perl Harbor u decembru 1941, ostavljajući za sobom hiljade žrtava. Taj napad naveo je SAD da se vojno uključe u Drugi svjetski rat koji se kasnije završio atomskim bombama – upravo na japanske gradove Hirošimu i Nagasaki u avgustu 1945.
Kuba
Ravno šest decenija trajao je trgovinski embargo koji su SAD uvele Kubi. Proglasio ih je predsjednik Džon F. Kenedi 1962. U tom periodu SAD su bile najveći trgovinski partner Kube, te je sveobuhvatni privredni embargo zahtijevao potpuno restrukturiranje spoljnotrgovinske politike te ostrvske zemlje.
Vremenom, život u zemlji bez američkih proizvoda postao je brend. Ipak, osiromašivši državu, američki embargo pogodio je generacije Kubanaca. Ukupne ekonomske gubitke teško je procijeniti, ali prema proračunima UN-a i Kube, ta zemlja je tokom prethodnih šest decenija godišnje gubila oko 130 milijardi dolara.
Svake godine od 1992. Kuba je na Generalnoj skupštini UN predstavljala predlog za osudu sankcija. Prvi put je za to glasalo 59 zemalja, sada je većina za – izuzev SAD i Izraela koji dosljedno glasaju protiv prijedloga (osim 2016. godine kad su bile uzdržane). U to vrijeme na čelu SAD bio je Barak Obama tokom čijeg mandata su, nakon 50 godina, obnovljeni diplomatski odnosi dvije zemlje . Ovorena je američka ambasada u Havani, a Kuba je uklonjena s američke liste država koje podržavaju terorizam. Pa opet, sankcije nisu ukinute.
Pomak u američko-kubanskim odnosima nije dugo trajao. Dolazak Donalda Trumpa na mjesto predsjednika SAD značio je novo zahlađenje. Ne samo da je poništio sve postignuto, nego je uveo dodatne sankcije Kubi. Njegovu politiku prema toj zemlji nastavlja aktuelni američki predsjednik, Joe Biden.
Rodezija
“Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija prošle nedjelje je napravio istorijski korak”, piše magazin Time u broju od 23. decembra 1966. “Prvi put u 21 godini svog postojanja pribjegao je obaveznim ekonomskim sankcijama kako bi pokušala da sruši jednu vladu.”
Meta sankcija bio je rasni režim Iana Smita u Rodeziji. Prethodno je bijela manjina na jugu zemlje, predvođena Smitom, novembra 1965. jednostrano proglasila nezavisnost. Velika Britanija to nije priznala i usljedile su sankcije Londona. Britanska vlada zamrzla je rezerve i suspendovala guvernera centralne banke, a zatim uvela naftni embargo i ekonomske sankcije Rodeziji.
Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija u decembru 1966. zabranio je zemljama članicama (u tom trenutku bilo ih je 122) da pobunjeničkoj teritoriji prodaju naftu, oružje, motorna vozila i avione, ili joj obezbjede finansijsku pomoć.
Naizgled čvrstim i sveobuhvatnim, sankcijama su, ipak, nedostajali mehanizmi da se sve mjere sprovedu. Posle serije ratova, zemlja je nezavisnost zvanično stekla kao Zimbabve, u aprilu 1980.
Južna Afrika
Kao odgovor na politiku aparthejda u Južnoj Africi, više međunarodnih aktera postepeno je usvajalo različite ekonomske sankcije. UN su osudile politiku rasne podijeljenosti (1962), a potom i pozvale na dobrovoljni embargo na oružje (1963). Stvari su se, međutim, odvijale sporo. Tek osamdesetih godina prošlog vijeka više desetina država usvojile su zakone kojima su postavili različite trgovinske sankcije Južnoj Africi.
Američki Kongres usvojio je 1986. Sveobuhvatni zakon protiv aparthejda. Zakon – kojem se protivio predsjednik Ronald Regan, zbog čega ga je oštro kritikovao poznati aktivista Dezmond Tutu – uveo je sankcije Južnoj Africi. Dokument je predviđao pomoć žrtvama, kao i listu ekonomskih mjera za podrivanje aparthejda. One su, između ostalog, predviđale zabranu uvoza vojne opreme, južnoafričkih zlatnih novčića (krugeranda), poljoprivrednih proizvoda i hrane, kao i gvožđa, čelika, uglja i uranijuma. Zabranjen je izvoza kompjutera i nafte. Raskinut je poreski ugovora, stali su zajmovi i investicije.
Libija
Libija ima dugo iskustvo sa sankcijama. Kada je 1959. tamo otkrivena nafta, u to vrijeme jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta, počela je brzo da se bogati. Deset godina kasnije Moamer Gadafi je preuzeo vlast i nacionalizacijom naftne industrije uklonio američke naftne kompanije iz Libije. Odnosi dvije zemlje kreću silaznom putanjom.
Američka vlada je 1979. stavila Libiju na listu država koje finansiraju terorizam, što je značilo uvođenje brojnih sankcija. Nekoliko godina kasnije, SAD su i pooštrile sankcije koje su, između ostalog, podrazumevale totalnu zabranu direktnog uvoza i izvoza, kao i zamrzavanje imovinu libijske vlade na američkoj teritoriji.
Iran
Iran je preko 40 godina pod različitim vojnim i ekonomskim sankcijama.
Američke sankcije Iranu datiraju još od talačke krize u američkoj ambasadi 1979, kada su dvije zemlje prekinule svoje diplomatske odnose. Te sankcije odnosile su se na zabranu uvoza svih iranskih proizvoda, izuzev malih poklona, tepiha i namirnica. Kasnije, Sjedinjene Države su nametnule različite vrste sankcija koje su se odnosile na sve, od prodaje oružja i nafte do poslovanja iranskih banaka.
Zbog nuklearnog programa Iran je bio i pod sankcijama Savjeta bezbjednosti UN-a i Evropske Unije, ali su one ukinute nakon potpisivanja sporazuma sa šest svjetskih sila prema kojem se obavezao da će suspendovati svoj nuklearni program u zamjenu za ublažavanje sankcija. Međutim, američki predsjednik, Donald Tramp 2018. je jednostrano povukao Vašington iz tog sporazuma i ponovo uveo teške sankcije Teheranu.
Decenije sankcija nanijele su ozbiljnu štetu ekonomiji Irana. To se najviše odražava na život ljudi u toj zemlji, koji se svakodnevno bore sa malim prihodima, visokim troškovima, nabavkom lijekova i preopterećenim zdravstveni sistemom.
Irak
Samo četiri dana posle iračke invazije na Kuvajt, Savjet bezbjednosti UN je u avgustu 1990. uveo sankcije protiv Iraka. Bio je to sveobuhvatni finansijski i trgovinski embargo koji je, u velikoj mjeri, ostao na snazi sve do maja 2003. kada je dugogodišnji diktator Sadam Husein svrgnut s vlasti.
U Rezoluciji 661 – u kojoj se konstatuje iračko odbijanje da se povinuje ranijoj rezoluciji, kao pravo Kuvajta na samoodbranu – Savjet bezbjednosti odlučio je da bi države članice UN trebalo da spriječe prodaju oružja Iraku i Kuvajtu, spreče uvoz i promociju svih proizvoda iz Iraka i Kuvajta, kao i dostupnost različitim finansijskim resursima.
Promovisani ciljevi bili su najpre primoravanje Iraka da se povuče iz Kuvajta, a kasnije i otkrivanje i eliminisanje oružja za masovno uništenje (Rezolucija 687 iz 1991). Vlade SAD i Velike Britanije, međutim, blokirale su svaki pokušaj ublažavanja sankcija, dokle god je Sadam Husein bio na vlasti. Ove dvije zemlje 2013. ponovo su zaratile s Irakom i nakon rušenja režima, Vašington je pozvao na ukidanje sankcija.
Tek u decembru 2021, centralna banka Iraka saopštila je da je otplatila punu ratnu odštetu Kuvajtu u vrijednosti od 52 milijarde dolara. Efekti sankcija na civilno stanovništvo Iraka i dalje su predmet debata.
Jugoslavija
Raspad Jugoslavije pratili su ratovi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Srbija i Crna Gora ujedinile su se u novu državu – Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ). Zbog uloge Beograda i režima Slobodana Miloševića u konfliktu, Savjet bezbjednosti UN u maju 1992. usvojio je Rezoluciju 757, kojom se od država članica zahtijeva da:
spriječe uvoz svih proizvoda i robe iz SR Jugoslavije
spriječe prodaju svih proizvoda SR Jugoslaviji (osim za humanitarne potrebe)
ne stavljaju na raspolaganje komercijalne, industrijske i javne komunalne, fondove ili finansijske resurse SR Jugoslaviji
uskrate dozvolu avionima iz SR Jugoslavije da polete, slete ili prelete njihovu teritoriju
zabrane održavanje ili inženjering aviona u SR Jugoslaviji
smanje nivo svog diplomatskog i konzularnog osoblja u SR Jugoslaviji
spriječe učešće timova i takmičara koji predstavljaju SR Jugoslaviju na sportskim događajima
obustave naučnu, tehničku i kulturnu razmjenu i posjete.
Već narednog dana, američki predsjednik Džordž Buš naredio je Ministarstvu finansija da zaplijeni svu imovinu jugoslovenske vlade, u tom trenutku vrijednu oko 200 miliona dolara. Novembra iste godine, nova rezolucija SB UN osudila je kršenje međunarodnog prava – uključujući etničko čišćenje u Bosni i Hercegovini – i ometanje humanitarne pomoći, te uvela široku zabranu u pomorskom brodarstvu.
Embargo je ukinut u novembru 1995. nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma kojim je okončan rat u Bosni i Hercegovini. Međutim, takozvani “spoljni zid” sankcija, sprečavao je Jugoslaviju da postane članica međunarodnih institucija.
Druga serija međunarodnih sankcija SR Jugoslaviji uvedena je 1998. zbog optužbi za progon Albanaca s Kosova. UN je uveo embargo na oružje, a EU je zamrzla sredstva jugoslovenske vlade i zabranila JAT-ove letove. Usljedilo je NATO bombardovanje u martu 1999. Sankcije su postepeno ukidane tek nakon pada režima Slobodana Miloševića u oktobru 2000.
Sjeverna Koreja
Različite vrste američkih sankcija Sjevernoj Koreji na sceni su od pedesetih godina prošlog vijeka. Osamdesetih su učvršćene, devedesetih je došlo do popuštanja, da bi u novom vijeku Pjongjang nastavio konfrontacije s međunarodnom zajednicom, smatrajuči da je nuklearno naoružanje jedini način da ta komunistička diktatura opstane.
Narodna Demokratska Republika Koreja, kako glasi zvanični naziv države, 2003. godine povukla se iz Ugovora o neširenju nuklearnog oružja, da bi prve nuklearne probe izvela samo tri godine kasnije. Usledile su sankcije Savjeta bezbjednosti UN. U početku, one su bile usredsređene na zabranu trgovine oružjem i materijalima za njegovu proizvodnju, ali su proširene, između ostalog, zabranom uvoza luksuzne robe, kako bi ciljale elite povezane s režimom.
Od 2006. godine Savjet bezbjednosti UN doneo je ukupno 14 rezolucija koje se tiču sjevernokorejskog nuklearnog programa. Vremenom su se mjere protiv Sjeverne Koreje proširile na trgovinu oružjem, uvoz nafte i gasa, izvoz uglja i minerala, morskih, prehrambenih i poljoprivrednih proizvoda, ograničavanje izvoza radne snage i prava ribolova, kao i zamrzavanje imovine pojedinaca uključenih u nuklearni program.
Povrh toga, SAD su Sjevernoj Koreji jednostrano ograničile više ekonomskih aktivnosti i ciljaju na veću listu pojedinaca i preduzeća od sankcija UN. Glavna meta jeste nuklearni program, ali su pojedine mjere odgovor na sajber napade, kršenja ljudskih prava, cenzuru i pranje novca.
Sirija
U ovom trenutku Sirija je treća najsankcionisanija država na svijetu s 2.608 aktivnih zabrana. Na listi država koje SAD smatraju sponzorima terorizma stavljena je 1979. Pojačane američke sankcije Siriji uvedene su 2004. i 2011. kada je uspostavljen embargo na naftu i zamrznuta finansijska sredstva državi i mnogim pojedincima. Restrikcije se odnose na novo investiranje u Siriju i embargo na naftu.
EU prvi put je uvela sankcije Siriji 2011, kao “odgovor na nasilnu represiju nad civilnim stanovništvom” vlade Bašara al-Asada. Sankcije ciljaju istaknute biznismene i kompanije koje imaju koristi od veza s vladom i ratnom ekonomijom.
Restriktivne mjere uključuju embargo na naftu, ograničenja investicija i zamrzavanje imovine centralne banke. Odlukom Brisela ograničen je izvoz opreme i tehnologije koja bi mogla da se koristi za unutrašnju represiju, kao i za praćenje ili presretanje internet ili telefonskih komunikacija. Spisak onih koji su pod sankcijama EU sadrži 70 pravnih subjekata i imena 292 osobe.
Sankcije Siriji uvela je i Arapska Liga. UN to nisu učinile. Rezolucija Savjeta bezbjednosti 2254 iz 2015. poziva na prekid vatre i mirno rješenje krize. Svjetski mediji izvjestili su da su sankcije Siriji indirektno pogodile obične građane, uključujući tu i rad bolnica.
Što se Rusije tiče,na meti sankcija je i sve veći broj ruskih oligarha, milijardera kojima zapadne zemlje zamrzavaju imovinu, oduzimaju jahte i zabaranjuju ulazak njihovu teritoriju. Skoro čitava Evropa i SAD zatvorili su nebo za ruske avione. Sankcijama su se pridružile vodeće tehnološke kompanije među kojima su Google, Apple, Meta, Amazon, Microsoft i drugi. American Express, Visa i Mastercarda obustavili su poslovanje u Rusiji. Sve je duži spisak zapadnih kompanija koje napuštaju rusko tržište.
Rusija je isključena iz Savjeta Evrope, evropske organizacije za zaštitu ljudskih prava.
Dio sankcija odnosi se i na medije, pa su državni mediji pod kontrolom Kremlja – Russia Today (RT) i Sputnjik zabranjeni u EU.
Posljedice trpe i ruski umjetnici kojima učešće na međunarodnim događajima biva otkazano. Među onima koji su se odlučili na bojkot ruske kulture su Evropska filmska akademija (isključila Rusiju iz dodjele Evropske filmske nagrade), Evropska radiodifuzna unija (isključila Rusiju iz tamičenja Pjesma Evrovizije), a ruskim predstavnicima vrata je zatvorio i prestižni filmski festival u Kanu.
Potpisivanjem online pisma više od 17.000 umetnika i kulturnih radnika u Rusiji izjasnilo se protiv ratnih dejstava u Ukrajini.
Međunarodni olimpijski komitet (MOK) preporučio je međunarodnim sportskim federacijama da zabrane takmičenje sportistima iz Rusije i Belorusije. Evropska fudbalska unija (UEFA) oduzela je Sank Petersburgu organizaciju finala Lige šampiona. Suspendovani su ruski klubovi i reprezentacija.
