PISjournal – Van Dijk u teoriji ideološkog kvadrata najbolje objašnjava razliku između „sebe“ i „drugog“. On smatra da ideologija, ne samo da određuje ispravnost ili neispravnost pitanja, nego određuje i mjerila za dobro i loše, dozvoljeno i zabranjeno.
Van Dijkov ideološki kvadrat zasniva se na četiri principa:
1. naglašavanje pozitivnih aspekata vlastite grupe
2. isticanje negativnih aspekata suprotne grupe,
3. zanemarivanje ili umanjivanje pozitivnih osobina suprotne grupe,
4. skrivanje ili marginalizacija slabih tačaka vlastite grupe.
Ova teorija je pogodan instrument za analizu načina na koji se različite grupe predstavljaju u političkim diskursima, između ostalog, i načina na koji Amerika oslikava svoje pristalice i protivnike. Prema toj paradigmi, Amerika obično koristi ova četiri mehanizma kako bi sebe i svoje saveznike prikazala pozitivno i, istovremeno, predstavila svoje protivnike kao ozbiljnu prijetnju.
Promjena uloge postrevolucionarnog Irana i njegovo predstavljanje kao „drugoga“
Islamska revoucija 1979.god. pretvorila je Iran, strateškog američkog saveznika, u nezavisnu silu i protivnika zapadne hegemonije. Prije revolucije, u okviru svjetskog poretka, igrao je ulogu dežurnog regionalnog policajca i imao bliske odnose s Amerikom i Izraelom.
Ali, nakon revolucije, izlaskom iz CENTO sporazuma, Iran je prekinuo odnose s Izraelom i započeo podržavati antihegemonističke pokrete protiveći se Americi. U tom procesu, Iran je od „sebe“ postao „drugi“ za Ameriku. Sjedinjene Američke Države su etiketama poput „terorizma“ i „osovine zla“ nastojale prikazati Iran i njegove saveznike (među kojima su Hezbollah i Hamas) kao prijetnju globalnoj sigurnosti. Ta politika se zaoštrila tokom sirijskog rata u kojem su Iran i Hezbollah stali naspram američkog uticaja, a Washington je koristeći koncept „teororizma“ doveo u pitanje njihov legitimitet. Od vremena revolucije, Amerika je uvijek koristila stategiju „drugog“ kako bi obuzdala Iran i libanski Hezbollah,a projicirajući prijeteću sliku o njima, nastojala održati svoj uticaj i prevlast.
Terorizam, instrument za razdvajanje „sebe“ i „drugog“ u američkoj politici
Događaj 11. septembra postao je ključna tačka u američkoj vanjskoj politici i dao toj zemlji priliku da učvrsti vlastitu prevlastredefinirajući ulogu sebe i drugoga. Amerika i njeni saveznici upotrijebili su „terorizam“ s ciljem ideoloških polarizacija predstavljajući sebe simbolom slobode i demokratije, istvoremeno obilježavajući protivničke države etiketama poput „terorističkih“, odnosno „onih koje podržavaju terorizam“ i predstavljajući ih globalnom prijetnjom. Pokrećući rat protiv terorizma, Busheva vlada je taj diskurs pretvorila u ideološki instrument za vojne i političke intervencije. Napad na Afganistan (2001) i Irak (2003), obuzdavanje protivničkih država poput Irana i borba protiv islamizacije bili su u okviru te strategije.
Povezujući terorizam s pojmovima poput tiranije i radikalizma, Amerika ne samo da je opravdala svoje prisustvo na Bliskom istoku, nego je pripremila javno mnijenje za prihvatanje njene politike. U međuvremenu, mediji pod američkom dominacijom odigrali su ključnu ulogu u negativnom prikazivanju protivničkih zemalja i jačanju pozitivnog imidža SAD-a. Taj diskurs je pretvorio terorizam u ideološko neprijateljstvo stavljajući Ameriku na položaj svjetskog antiterorističkog lidera i pružio joj potrebni legitimitet za vojne i političke akcije.
Libanski Hezbollah: protivnički drugi u američkom diskursu
1. Položaj Hezbollaha u regionu i suprotstavljanje Americi
Libanski Hezbollah, kao ši’itski vojno-politički pokret osnovan je 80-tih godina pod uticajem iranske islamske revolucije. Naziv „Hezbollah“ pokazuje njegov transnacionalni identitet i stav o jedinstvenom Ummetu. Ta grupa se smatra članom Osovine otpora koja je osnovana nasuprot Americi i njenim saveznicima, posebno Izraelu. Stoga, smatrajući Hezbollah prijetnjom vlastitim interesima i koristeći diskursne strategije, Amerika nastoji da ga prikaže kao „negativnog drugog“.
2. Stategija negativnog prikazivanja Hezbollaha
Jedna od ključnih američkih taktika u suočavanju sa Hezbollahom je upotreba strategije negativnog prikazivanja na osnovu Van Dijkovog ideološkog kvadrata. Sjedinjene Države su tu grupu stavile na popis terorističkih organizacija 90-tih godina koristeći instrumente poput ekonomskih sankcija, finansijskih ograničenja i podrške vojnim operacijama Izraela protiv njega. Američki mediji su, u tom okviru, predstavili Hezbollah kao radikalnu grupu koja narušava stabilnost koristeći se riječima poput „napada“, „kidnapovanja“, „nezakonitošću“ čime se Hezbollah prikazuje kao „prijeteći drugi“.
Ovakvo projiciranje se ne uočava samo u medijima, već i u sigurnosnim dokumentima, tako da je Nacionalni centar za borbu protiv terorizma SAD-a proglasio Hezbollah terorističkom organizacijom s mogućnošću izvođenja globalnih napada, smatrajući njegove odnose s Iranom pokazateljem globalne prijetnje.
Ovakvo etiketiranje, osim narušavanja Hezbollahovog imidža, donijelo je sa sobom i materijalne posljedice poput ograničavanja finansijskih izvora i smanjenja međunarodne podrške.
3. Marginalizacija pozitivnih aspekata Hezbollaha
Hezbollah u Libanu nije samo vojna grupa, nego dio političke strukture te zemlje. Ova grupa je proširila svoj uticaj na domaćem terenu i stekla priznanje učešćem u parlamentu i vladi. Nadalje, ključna uloga Hezbollaha u otporu izraelskoj agresiji, posebno u oslobađanju južnog Libana 2000. godine, povećala je njegovu popularnost među Libancima. Međutim, u okviru svoje politike, Sjedinjene Američke Države ignorišu ove aspekte i predstavljaju političko prisustvo Hezbollaha kao faktor nestabilnosti. S druge strane, Hezbollah, pored svojih vojnih i političkih aktivnosti, ima rasprostranjenu mrežu društvenih usluga uključujući bolnice, škole i gradske usluge koje libanska vlada nije mogla obezbjediti. To djelovanje povećalo je društveni legitimitet i popularnost Hezbollaha.
Uprkos tome, koristeći medijske i propagandne instrumente, Sjedinjene Američke Države su marginalizirale ta postignuća prikazujući sasvim negativnu sliku Hezbollaha. U okviru svog hegemonističkog diskursa, Amerika projicira Hezbollah kao prijetećeg drugog, a strategijom poput negativnog prikazivanja nastoji dovesti u pitanje njegov legitimitet. Ovaj pristup, pored opravdavanja američke politike u regionu, stvara teren za vojne akcije i ekonomske sankcije protiv Hezbollaha.
Tahrir al-Sham: novi igrač na političkoj mapi
Dihotomija „mi i oni“sasvim jasno prikazuje američki stav u vezi s Jabhat Fath al-Sham (koja je kasnije promijenila naziv u Tahrir al-Sham). Ta grupa je osnovana 2011.god. u toku sirijskog građanskog rata, a 2012.god. je pod vodstvom Abu Muhammada Al-Jolanija zvanično objavila svoje postojanje. Fath al-Sham je u svom prvom proglasu objavio da je njegov cilj „povratak Božije vlasti na zemlji, osveta narušene časti i proljevene krvi i povratak osmijeha siročadima i ženama bez krova nad glavom“. Ta grupa je izvođenjem prvog samoubilačkog napada u Siriji učvrstila svoj položaj među sirijskim naoružanim grupama. Isprva je ta grupa u američkom diskursu predstavljena kao teroristička i radikalna snaga, ali s obzirom na borbu protiv vlasti Bashara Assada, neke zapadne zemlje su pokušale prikazati umjereniju sliku te grupe. Ova promjena u stajalištu dovela je do toga da je grupa koja je prethodno bila poznata kao svjetska teroristička prijetnja, od „prijetećeg drugog“postala uticajna snaga u političkim jednačinama u Siriji.
2. Zanemarivanje negativnih obilježja Tahrir al-Shama
U okviru ideološkog kvadrata Van Dijka i pristupa zanemarivanja negativnih osobina unutar skupine, američki diskurs u vezi Tahrir al-Shama doživio je značajne promjene. Veze te grupe s Al-Kaidom bile u jasne od samog početka, a nakon zvanične prisege Abu Muhammada Al-Jolanija s Imanom Al-Zawaherijem 2013.god, ta povezanost je javno potvrđena. Ta prisega, ne samo da je učvrstila položaj Jabhat al-Nusre kao ogranka Al-Kaide u Siriji, nego su na tu povezanost ukazivale operativne metode slične Al-Kaidinim poput samoubilačkih i partizanskih napada. Uprkos tome, 2016.god. grupa je promijenila svoj naziv iz Fath al-Sham i objavila da više nema veze s Al-Kaidom. Promjena naziva i strateške promjene, posebno naglašavanje da nema namjeru napadati zapadne zemlje imale su za cilj promjenu imidža te grupe u američkom diskursu.
Godine 2017. Heyat Tahrir al-Sham osnovao je vladu sirijskog spasa i nastojao da uspostavi strogu islamsku vlast na područjima pod njegovom kontrolom. Uprkos tome, u mnogim izvještajima, kršenje ljudskih prava i diskriminacija žena su pokazatelji stroge radikalne politike te grupe. Unatoč tome, Amerika u svojim analizama namjerno naglašava nastojanja Tahrir al-Shama za poboljšanjem ekonomskog stanja i vlasti u Idlibu, dok zanemaruje mnoge njegove negativne aspekte, poput kršenja ljudskih prava, u svojim zvaničnim analizama.
2. Pozitivno prikazivanje Abu Muhammada Al-Jolanija
Kada je Tahrir al-Sham tek stigao na vlast, mediji su nastojali da prikažu pozitivnu sliku o Abu Muhammadu Al-Jolaniju, vođi te grupe. Mediji su ga prikazali kao odgovornog i brižnog lidera, a na nekim snimcima su ga prikazali na iftaru sa siročadima ili kako prisustvuje ceremoniji dodjele diploma. Od 2020.god. pa nadalje, Al-Jolani je objavio da je usmjerio svoje ciljeve na regione pod kontrolom Tahrir al-Shama umjesto transnacionalnih ciljeva džihada. Te promjene, posebno uz isticanje borbe protiv Irana i Rusije, stvorile su priliku Americi da poboljša svoje odnose s Tahrir al-Shamom i započne određenu saradnju s njim. Te promjene su, ne samo smanjile neprijateljstva s Amerikom, nego na neki način dovele do saradnje s obavještajnim institucijama SAD-a i njenih saveznica. Iz tog razloga, u procesu redefinicije te grupe, Al-Jolani je prikazao javnosti promjene u ponašanju, nije koristio svoj nadimak te je dokumente potpisivao svojim pravim imenom, Ahmad Al-Shara’a. Također, promijenio je svoj vanjski izgled, odbacio uniformu džihada i okrenuo se uobičajenom oblačenju.
Ove promjene u medijskom projiciranju Abu Muhammada Al-Jolanija su naširoko prikazane u američkim medijima. Naprimjer, američki list Times ga je opisao kao uljudnog sirijskog lidera, a CNN ga je u svom izvještaju predstavio kao „revolucionara u odijelu“, dok ga je prije toga, 2013.god, CNN predstavljao kao jednog od deset najopasnijih terorista na svijetu.
Zaključak
Američke medijske i diplomatske strategije u okviru Van Dijkovog ideološkog kvadrata, ciljano nastoje prikazati novi imidž grupa i njihovih lidera. U takvom pristupu, Hezbollah se prepoznaje kao „negativni drugi“ i prijetnja za Ameriku u svojstvu terorističke skupine, dok se Tahrir al-Sham promjenom pristupa i redefiniranjem mijenja iz prijetnje u „svoga“ i odgovornog igrača u regionu. U tom smislu, Sjedinjene Države predstavljaju Hezbollah koristeći etikete poput “globalne prijetnje” i “remetilaca mira”, a Tahrir al-Sham slikama poput “odgovorne” i “moderne” grupe.
Ekskluzivno PISjournal
