PISjournal – Prije devedeset godina, 3. oktobra 1935. godine, italijanske trupe napale su Etiopiju, otvarajući jedno od najmračnijih poglavlja moderne historije.
Etiopija, jedinstvena po tome što je ostala nezavisna nakon Berlinske konferencije 1884–85. i početka evropske “trke za Afriku”, iznenada se suočila s napadom države odlučne da dovrši kolonijalnu mapu.
Ta kampanja nije bila sporedan događaj. Bila je to posljednja velika evropska kolonijalna osvajanja u Africi — namjerni rat agresije koji je prkosio Društvu naroda i šokirao savremenike. Italijanski avioni bacali su iperit na vojnike i civile podjednako. Cijela sela bila su bombardovana i spaljena; preživjeli deportovani u logore. Desetine hiljada ljudi izgubile su život.
Ipak, decenijama je ta invazija ostala na margini javnog sjećanja. Italijani se češće prisjećaju pada fašizma ili razaranja Drugog svjetskog rata, dok se rat u Etiopiji – kao i raniji zločini u Libiji, Somaliji i Eritreji – i dalje svode na sramotnu fusnotu.
Još je paradoksalnije što je, svega nekoliko dana prije ove 90. godišnjice, italijanski parlament jednoglasno obnovio 4. oktobar kao državni praznik u čast svetog Franje, zaštitnika Italije, dok gotovo potpuna amnezija o kolonijalnoj prošlosti i dalje traje.
Mit o “dobrom Italijanu”
Središnji razlog leži u upornom mitu o italiani brava gente — vjerovanju da su Italijani bili “bolji” kolonizatori. Kao što je pokazao historičar Anđelo Del Boca, taj narativ njegovan je još od početka italijanskog širenja 1885. godine. Vlade i kulturne institucije promovisale su ideju da su Italijani u Afriku donijeli puteve, željeznice i arhitekturu, a ne lance i pokolje. Decenijama su udžbenici predstavljali italijansko prisustvo u Africi kao civilizacijsku misiju, dok je popularna kultura romantizirala kolonije kao zemlje pustolovine. Odjeci tog mita čuju se i danas.
Ali priča se ruši pod težinom dokaza.
Osvajanje Etiopije trebalo je da bude Mussolinijevo krunisano dostignuće: dokaz da se “novi Rimski imperij” može izgraditi u 20. stoljeću. No, italijanske imperijalne ambicije prethodile su fašizmu. Liberalne vlade, uz punu podršku monarhije, zauzele su Eritreju i Somaliju 1880-ih i 1890-ih; pokušale i propale u pohodu na Etiopiju 1896. kod Adwe; te 1911. napale osmansku Libiju, gdje su provodile masovne deportacije i pionirski bombardovale civile iz zraka. Ti su ratovi bili predigra brutalnosti iz 1935. godine.
Od osvajanja do represije
Godine 1935. italijanske snage su napredovale iz Eritreje i Italijanske Somalije, koristeći tenkove, avione i hemijsko oružje u suprotnosti s Ženevskim protokolom iz 1925. Dana 5. maja 1936. maršal Pietro Badoglio ušao je u Addis Abebu na čelu pobjedničkih trupa i proglasio kraj neprijateljstava — ali rat je bio daleko od završenog. Manje od četvrtine etiopske teritorije bilo je okupirano, a najmanje 100 000 vojnika lojalnih caru Haile Selassieju nastavilo je otpor. Uslijedio je skriveni rat, uglavnom potisnut cenzurom, koji je trajao do februara 1937. Procjenjuje se da je rat odnio živote oko 70 000 etiopskih vojnika i između 120 000 i 200 000 civila.
Italijanska vlast potrajala je do 1941. godine, kada su otpor, britanska intervencija i Drugi svjetski rat srušili Italijansku Istočnu Afriku.
Čak i dok su sukobi trajali, Mussolini je proglasio stvaranje Italijanske Istočne Afrike, spajajući Eritreju, Somaliju i Etiopiju u jednu koloniju, a kralja Vittorija Emanuela III okrunio carem Etiopije.
Okupaciju su obilježili sistematsko nasilje i teror. Najzloglasniji događaj bio je “Yekatit 12”, kada je, nakon pokušaja atentata na potkralja Rodolfa Grazianija, ubijeno više od 30 000 civila. Sela su sravnjena sa zemljom, stanovništvo deportovano i prisiljavano na ropski rad na infrastrukturnim projektima pod brutalnim uslovima. Otpor je suzbijan pogubljenjima, masovnim zatvaranjima i koncentracionim logorima u kojima su hiljade umrle od bolesti i gladi. Italijanske vlasti su ukinule tradicionalne institucije i nametnule svoj jezik i kulturu, pokušavajući izbrisati etiopsku samostalnost.
Car Haile Selassie vratio se na prijesto 1941. godine, ali su ožiljci okupacije — fizički, društveni i politički — ostali duboko urezani.
Tišina i poricanje
Nakon 1945. Italijani su teško prihvatali suočavanje s fašističkim zločinima u inostranstvu. Uzastopne vlade radije su isticale italijansko stradanje pod nacizmom nego ulogu kolonijalnog agresora. Za razliku od Njemačke, Italija nikada nije prošla sistematsku katarzu u vezi s imperijalnom prošlošću. Ta amnezija korijene ima i u poslijeratnom mitu o Pokretu otpora, koji je uzdignut u temelj nove Republike.
Heroizam oko 200 000 partizana i njihovih pristalica omogućio je zemlji da fašizam prikaže ne kao vlastiti projekt, već kao tragediju nametnutu Italijanima. U toj verziji historije, narod se pojavljuje kao žrtva, oslobođen odgovornosti za dvadeset godina diktature — daleko od antifašističke optužbe Piera Gobettija koji je fašizam nazivao “autobiografijom nacije”. Ovakav narativ nije ostavio prostora za priznanje zločina počinjenih tokom okupacije Etiopije i drugih kolonija.
Posljedice su očite: javna obilježavanja invazije gotovo da ne postoje. Kad se tema i pojavi, često je praćena nostalgijom za “našim putevima”, mostovima ili zgradama u art deco stilu. Javne ličnosti čak slave “modernističko nasljeđe naše arhitekture”, njegujući estetizirano sjećanje koje briše nasilje. Povrat obeliska iz Aksuma iz Rima u Etiopiju 2005. — nakon višedecenijskog spora — ostaje jedan od rijetkih simboličnih činova priznanja. Kada je ponovo podignut 2008., tadašnji ministar Vittorio Sgarbi kritikovao je restituciju i kasnije čak pozvao da se “vrati nazad” u Italiju, tvrdeći da bi ga Italijani bolje čuvali.
Osim diplomatskog dogovora s Libijom 2008. — kada je Silvio Berlusconi u ime Italije uputio izvinjenje “za patnje nanesene tokom kolonijalnog perioda” i potpisao ugovor vrijedan pet milijardi dolara u investicijama i kompenzacijama — Italija se nikada nije zvanično suočila sa svojom kolonijalnom brutalnošću kroz državna izvinjenja ili reparacije. Debata postoji u akademskim i aktivističkim krugovima, ali ne i na nivou nacionalne politike.
U političkoj klimi u kojoj premijerka Giorgia Meloni brani nacionalističke narative koji odjekuju fašističkom retorikom, Italija i dalje odaje počasti počiniocima zločina s kojima bi se trebala suočiti.
Zaborav koji oblikuje sadašnjost
Sjećanje na rat u Etiopiji nije samo akademsko pitanje. Ono se direktno tiče odgovornosti i politike sjećanja u Evropi. Dok kipovi kolonijalnih figura izazivaju žestoke rasprave širom Zapada, italijanski kolonijalni dosje ostaje gotovo nevidljiv. Čak ni val pokreta Black Lives Matter nije imao dublji odjek izvan masovnih protesta 2020. godine.
Najveći simbolički sukob izbio je oko statue Indra Montanellija u Milanu — oskvrnute 2020. zbog njegovog javnog priznanja da se tokom kolonijalnog rata “oženio” dvanaestogodišnjom Eritrejkom — što je izazvalo kulturni rat umjesto suočavanja s činjenicama; gradonačelnik je odbio ukloniti spomenik.
Priznavanje te prošlosti dalo bi dublje značenje savremenim odnosima Italije s Afrikom. Migracijska, trgovinska i razvojna politika sve su još uvijek oblikovane tim istorijskim vezama — priznatim ili ne. Privid da su kolonijalni pothvati bili “blagi” ne doprinosi međusobnom poštovanju.
Devedeset godina nakon invazije, Italiji nisu potrebni rituali krivnje, ali joj je potrebna jasnoća. U zemlji gdje se i danas veličaju ljudi poput Rodolfa Grazianija — kojem je 2012. u rodnom Affileu podignut spomenik, a u obližnjem Filettinu javni park i dalje nosi njegovo ime, obnovljen čak 2017. javnim sredstvima — suočavanje s punom stvarnošću kolonijalne prošlosti postaje hitnije nego ikad.
