Ibrahim Salihović
Autor je diplomirani inžinjer mašinstva.Apsolvent arapskog i francuskog jezika i književnosti na Univerzitetu u Sarajevu.Trenutno je na master studijama politologije,međunarodnih odnosa i diplomatije
PISjournal – Od postepenog napuštanja zlatnog standarda do pojave i konsolidacije Međunarodnog monetarnog fonda kao instrumenta nametnutog globalnog ekonomskog upravljanja.
Historija XX i početka XXI st. se može čitati kao hronika širenja američke finansijske dominacije. Ovaj proces nije donio stabilnost već je stvorio zavisnost, povećao globalne neravnoteže i proizveo seriju kriza koje su redefinirale međunarodne odnose.
Umjesto da gradi pravednu i održivu arhitekturu, američka dominacija ostavila je duboke tragove nestabilnosti na geopolitičkoj, ekonomskoj i socijalnoj dinamici širom svijeta.
Zlatni standard i krize prve polovine XX st.
Zlatni standard, sistem rođen u devetnaestom stoljeću, osiguravao je prividnu monetarnu stabilnost vezivanjem valuta za plemeniti metal, ali je istovremeno ograničavao fleksibilnost ekonomskih politika i sputavao države u očuvanju socijalne sigurnosti i ekonomskog razvoja.
Prvi svjetski rat i Velika depresija 1930-ih ogolili su krhkost tog poretka, dok su Sjedinjene Američke Države, zahvaljujući statusu kreditora i akumulaciji ogromnih zlatnih rezervi, iskoristile krizu da se nametnu kao centar svjetskog kapitalizma.
Slom 1929. godine obilježen bankarskim kolapsima, deflacijom i masovnim siromaštvom – pokazao je da je rigidni sistem nesposoban da apsorbira šokove i da upravo pod američkom dominacijom globalna ekonomija postaje sve ranjivija. Krize su tako otvorile prostor za uspostavljanje novog modela ekonomskog upravljanja u kojem je kontrola preraspodijeljena na način koji je jačao zavisnost drugih država od SAD-a.
Bretton Woods i Marshallov plan: institucionalizacija američke moći
Kada je izbio Drugi svjetski rat, Washington je iskoristio svoju netaknutu industrijsku bazu da nametne vlastitu viziju svjetske ekonomije. Sporazumi iz Bretton Woodsa iz 1944. godine, skovani čak i prije završetka rata, predstavljali su prekretnicu u kojoj je dolar, vezan za zlato po fiksnom kursu od 35 dolara po unci, postao centralno oruđe američke dominacije. Umjesto neutralnog mehanizma stabilnosti, ovaj poredak je konstruisan da poveže globalne tokove kapitala sa zavisnošću od američke politike, dok su MMF i Svjetska banka djelovali kao produžene ruke Washingtona, pod krinkom obnove i saradnje.
Marshallov plan dodatno je institucionalizirao tutorstvo SAD-a nad Zapadnom Evropom, stvarajući blok podređen dolaru i zavisan od američke finansijske infrastrukture. Ovaj aranžman nije bio tehnički, već izrazito politički čin: Sjedinjene Američke Države su, nametanjem dolara u srce sistema, globalnu stabilnost vezale za vlastiti interes, čime su istovremeno proizvele dugoročnu ranjivost i stalnu mogućnost krize za ostatak svijeta.
Nixonov šok i era petrodolara
Od 1960-ih godina, rastući američki vojni troškovi (posebno Vijetnamski rat) i skupi socijalni programi su, zajedno s internacionalizacijom kapitala i jačanjem konkurencije iz Evrope i Japana, urušili paritet dolara i zlata. Masovni odljev zlata iz američke blagajne i pad rezervi doveli su do gubitka povjerenja u sistem. Richard Nixon je, 1971. godine, jednostrano suspendovao konvertibilnost dolara u zlato, čime je jednostrano srušio Bretton Woods poredak i uveo eru nestabilnih plutajućih kurseva.
Ovaj čin nije ograničio, nego je produbio američku dominaciju: bez univerzalnog standarda zlata, svjetski sistem je postao zavisan od dolara i američke političko-vojne moći. Naftni šokovi 1970-ih dodatno su učvrstili taj mehanizam: cijene nafte u dolarima pretvorile su energente u stub „petrodolara“. Viškovi prihoda od nafte reciklirani su kroz njujorške banke i američke državne obveznice, čime je direktno finansiran američki deficit. Umjesto globalne stabilnosti, nastao je začarani krug zavisnosti i kriza u kojem se održavanje likvidnosti svjetskog sistema plaća stalnim jačanjem američke moći na račun drugih ekonomija.
Plaza Accord i fleksibilna hegemonija dolara
Čuveni Plaza Accord iz 1985. godine jasno pokazuje sposobnost Sjedinjenih Američkih Država da manipulišu monetarnim poretkom u svoju korist. Sporazum s kojim su se velike sile složile na usklađenu deprecijaciju dolara, formalno radi korekcije trgovinskih neravnoteža, zapravo je otkrio da vrijednost američke valute ne proizlazi iz objektivnih ekonomskih pravila, već iz političke moći Washingtona da nametne konsenzus ostalim akterima. Time je potvrđeno da međunarodni sistem ne funkcioniše na osnovu ravnopravnosti i stabilnosti, već kroz stalno prilagođavanje interesima SAD-a, pri čemu troškove tih promjena uglavnom snose druge ekonomije.
Uloga MMF-a i neoliberalna globalizacija
MMF je, daleko od neutralnog arbitra, postao instrument nametanja američkih interesa, koristeći programe strukturalnog prilagođavanja 1980-ih i 1990-ih da proširi neoliberalnu ortodoksiju zasnovanu na liberalizaciji, privatizaciji i budžetskoj štednji. Ovi uslovi, često nametnuti bez alternative, produbili su zavisnost zemalja Juga od dolara i od institucija kojima upravlja Washington.
Latinska Amerika platila je najvišu cijenu: „izgubljena decenija“ 1980-ih bila je posljedica dužničke krize i programa prilagođavanja koji su primorali zemlje da restrukturiraju dugove u dolarima, cementirajući njihovu potčinjenost američkoj valuti. U Africi su prisilno otvaranje tržišta i ukidanje javnih subvencija razorili društveno tkivo, dok je obećani razvoj ostao nedostižan.
Azijska kriza 1997. godine još je jasnije razotkrila ranjivost perifernih ekonomija: masovni odljev kapitala denominiranog u dolarima izazvao je monetarni i bankarski kolaps, a MMF je ponudio „spas“ pod uslovima koji su samo učvrstili disciplinu nametnutu od Washingtona. Ovi mehanizmi su, umjesto stabilnosti i razvoja, proizveli dugotrajnu zavisnost i cikluse kriza koji osiguravaju trajnu centralnost dolara.
Dolar i arapski svijet
U arapskom svijetu, zavisnost od dolara ogleda se kroz naftnu rentu: fakturisanje ugljikovodika u dolarima strukturno vezuje ove ekonomije za Washington i održava sistem u kojem sigurnost energetskih puteva vojno garantuju Sjedinjene Američke Države. Tako se finansijsko i strateško isprepliću u mehanizam koji privilegira američku dominaciju, a ograničava autonomiju drugih aktera.
Kroz ovaj aranžman, Sjedinjene Američke Države eksternaliziraju cijenu svoje hegemonije: mogu štampati vlastitu valutu bez straha od hiperinflacije jer globalna potražnja za dolarom ostaje vještački održavana kroz rezerve centralnih banaka, denominaciju sirovina i zavisnost od američkih finansijskih tržišta. Umjesto stabilnosti, ovaj sistem proizvodi trajnu ranjivost i zavisnost perifernih ekonomija.
Paradoks moći i finansijske krize
Ova „pretjerana privilegija“, kako ju je opisao francuski ministar Valéry Giscard d’Estaing, ogoljava nametnutu logiku sistema: Sjedinjene Američke Države izvoze svoj dug, svoje neravnoteže i svoje krize, dok istovremeno usisavaju globalnu štednju i investicijske tokove. Niz finansijskih kriza od Latinske Amerike 1980-ih, preko Azije 1997, Rusije 1998. i Argentine 2001. godine pokazuju koliko su periferne ekonomije strukturno zarobljene u zavisnosti od MMF-a i dolara.
Kriza iz 2008. godine, nastala u samom srcu Wall Streeta, razotkrila je do karikature asimetriju poretka: iako su upravo Sjedinjene Američke Države proizvele globalni potres, one su kroz intervencije, rezerve i masivne pakete spašavanja opet nametnule tempo oporavka po cijenu kolosalnog duga koji su morali apsorbirati međunarodni investitori. Ovaj model ne donosi stabilnost, nego kontinuirano proizvodi zavisnost i nove krize.
Izgradnja globalnog finansijskog carstva: Troškovi američke hegemonije
Paradoks je zapanjujući: izvor globalne nestabilnosti istovremeno se nameće kao primarni mehanizam kontrole, dodatno učvršćujući dominaciju dolara. Američka hegemonija ne gradi se teritorijalno kao klasična carstva već kroz mrežu finansijske zavisnosti, nametanja pravila igre, tokova kapitala i institucionalizirane ovisnosti, proizvodeći krize umjesto stabilnosti.
Izazovi XXI stoljeća: multipolarnost i digitalne valute
Međutim, u XXI stoljeću sve više dolazi do osporavanja i otkrivanja napetosti u poretku koji nije fiksiran. BRICS (Brazil, Rusija, Indija, Kina, Južna Afrika), kojima su se nedavno pridružili i drugi partneri, nastoje smanjiti zavisnost od dolara kroz trgovinu u lokalnim valutama i stvaranje vlastitih razvojnih banaka. Kina, putem svojih „Novih puteva svile“, agresivno ulaže u Aziju, Afriku i Evropu, često namećući korištenje juana, posebno kroz bilateralne swap sporazume ili energetske projekte fakturisane u kineskoj valuti.
Rusija, pod zapadnim sankcijama, ubrzava politiku dedolarizacije umnožavanjem razmjene u rubljama, juanima ili dirhemima. Zemlje Zaljeva, iako oprezne, počinju istraživati mogućnosti diverzifikacije svojih fakturisanih valuta, unatoč tome što američka sigurnost još uvijek dominira kao nezamjenjiva garancija. Pored toga, uspon digitalnih valuta, bilo privatnih poput Bitcoina ili javnih poput projekata digitalne valute centralne banke (CBDC), dovodi u pitanje održivost dolarskog monopola u svijetu finansija i prijeti daljom fragmentacijom međunarodnih instrumenata. Neki analitičari ističu da bi digitalni juan mogao postati djelomična alternativa, posebno u regijama gdje Kina već preuzima vodeću ulogu u trgovini.
Nepokolebljiva centralnost dolara: Troškovi dolarskog monopola
Ipak, uprkos izazovima, dolar i dalje zadržava dominantnu centralnost, što prisiljava svijet na zavisnost: oko 60% globalnih deviznih rezervi, 40% međunarodnih plaćanja i gotovo 90% deviznih transakcija ostaje u dolarima. Sve dok MMF i Svjetska banka funkcionišu s kvotama koje Sjedinjenim Američkim Državama daju implicitni veto, dok američko tržište obveznica ostaje najlikvidnije i najsigurnije, dok američka vojna prisutnost osigurava trgovinske i energetske puteve i dok je globalna finansijska kultura izražena u dolarima, ostatak svijeta trpi posljedice ove supremacije kroz ekonomske ovisnosti, zaduženost i krize.
Ekskluzivno PISjournal
