PISjournal – Evropska unija se danas suočava s krizom demokratske legitimnosti. Mehanizmi javnih konsultacija i građanskog učešća u mnogim slučajevima djeluju formalno i bez autentičnosti.
Građani su pozvani da učestvuju, ali odluke se često čine već donesenim.
Relevantan primjer je niska izlaznost na izborima za Evropski parlament. U 2014. godini izlaznost je bila samo 42,6%; u 2019. godini, iako je porasla na 50,7%, ostala je znatno ispod nivoa tipičnih za nacionalne izbore. Ovo odsustvo signalizira percepciju da su institucije EU udaljene i da ne utiču direktno na svakodnevni život ljudi. U mnogim zemljama, kampanje za evropske izbore su bile pretežno obilježene nacionalnim, a ne evropskim temama, što naglašava fundamentalni jaz između građana i Brisela.
Štaviše, tehnokratski jezik evropskih dokumenata – pun pravnih i ekonomskih termina – još više udaljava građane. Komunikacija se doživljava kao apstraktna, nepristupačna i bez empatije. Evropa se pojavljuje kao efikasan mehanizam, ali ispražnjen od značenja. Pojedinac više ne prepoznaje sebe u ovom konstruktu, što podstiče demokratsko otuđenje. Debata o „demokratskom deficitu“ Unije, prisutna od 1990-ih, i dalje je relevantna. Činjenica da izvršnu vlast EU (Komisiju) ne biraju direktno građani, već se imenuje pregovorima između vlada i Parlamenta, pojačava osjećaj distance. U očima mnogih, demokratski legitimitet Unije je indirektan i nedovoljan.
2. Ujedinjena Evropa – ideal izgubljen između ugovora i propisa
Esej povlači jasnu razliku između Ujedinjene Evrope kao ideala i Evropske unije kao institucije. Prva pretpostavlja solidarnost među narodima, zajednički identitet i zajedničke vrijednosti. Druga se često svodi na direktive i norme.
Ova razlika objašnjava zašto građani više ne osjećaju da „biti Evropljanin“ nosi mobilizirajuće značenje. Zajednički simboli – plava zastava, Oda radosti kao himna, Dan Evrope – nisu uspjeli stvoriti afektivni identitet usporediv s nacionalnim. Euro, kao zajednička valuta, donio je očigledne ekonomske koristi, ali nije postao emocionalni simbol, kao što je dolar za Amerikance.
Brexit je najupečatljiviji primjer: mnogi Britanci su smatrali da je Unija birokratska konstrukcija, lišena identitetske dimenzije „Ujedinjene Evrope“. Debate u Francuskoj i Nizozemskoj, gdje je evropski ustavni ugovor odbačen referendumom, otkrivaju isti trend: institucija ne uspijeva inspirirati privrženost.
Dakle, umjesto da izražava zajednicu sudbine, „EU“ se doživljava kao bezlični nadnacionalni entitet. „Ujedinjena Evropa“ ostaje prizivani ideal, dok „Evropska unija“ dominira svojim normama i procedurama.
3. Društveni i politički efekti raskola
Ovaj raskol proizvodi opipljive posljedice:
Izborni apstinencizam – znak neangažmana i nepovjerenja;
Porast suverenističkih struja, koje naglašavaju povratak donošenja odluka na nacionalnom nivou;
Slabljenje evropske kohezije, kako raste opozicija između integracionista i suverenista.
Evropski građanin se osjeća sveden na ulogu „poreskog obveznika“ ili „korisnika politike“, ali ne i na istinskog političkog partnera. Prazninu značenja koju su ostavile evropske institucije popunjavaju suverenističke snage, obećavajući povratak poznatom okviru nacionalne države i veću autonomiju u donošenju odluka.
Primjeri su brojni: u Mađarskoj, Viktor Orbán tvrdi da postoji „nacionalni suverenitet“ u suprotnosti s Briselom; u Poljskoj, konzervativne vlade tvrde da temeljne odluke moraju ostati u Varšavi; u Francuskoj, Marine Le Pen zagovara Evropu nacija, a ne nadnacionalnu integraciju; u Italiji, Giorgia Meloni gradi svoju poruku oko odbrane nacionalnog identiteta i vraćanja suvereniteta. Brexit je, također, u suštini bio čin političkog i ekonomskog suvereniteta.
Ove tendencije pokazuju, da se u nedostatku uvjerljive naracije, Unija osporava ne samo u smislu efikasnosti, već i legitimnosti i značenja.
Još jedan važan faktor koji naglašava jaz između građana i institucija EU je ideološka orijentacija koju je preuzelo rukovodstvo Unije posljednjih godina, a koju mnogi povezuju s kulturnim neomarksizmom, fenomenom „probuđenih“ i upornim promoviranjem LGBTQ+ agende.
Umjesto da solidarnost, sigurnost i ekonomski prosperitet stavi u prvi plan, Brisel je postepeno u središte svog službenog diskursa doveo skup kontroverznih kulturnih i identitetskih tema koje su podijelile evropska društva:
Redefiniranje rodnih uloga i promoviranje politika „političke korektnosti“ koje se doživljavaju kao pretjerane;
Naglašavanje raznolikosti i inkluzije na štetu tradicionalnih evropskih kulturnih vrijednosti;
Uslovljavanje određenih sredstava ili politika usvajanjem zakonodavstva o pravima LGBTQ+.
U državama poput Poljske, Mađarske, Slovačke ili Italije, reakcije su bile vrlo kritične, a ove politike su smatrane zadiranjem u nacionalni i kulturni suverenitet. Posebno u Centralnoj i Istočnoj Evropi, gdje nacionalni i vjerski identitet igraju glavnu ulogu, agende “woke” i LGBTQ+ podstakle su percepciju da Unija promoviše ideološki pravac stran evropskim tradicijama.
Stoga su suverenističke struje pronašle plodno tlo, predstavljajući se kao branitelji kulturnog identiteta i nacionalne autonomije od pritisaka Brisela. Ova konfrontacija više nije samo politička ili ekonomska, već i kulturna i identitetska, produbljujući polarizaciju i dalje slabeći koheziju Unije.
4. Evropska unija između institucije i zajednice
Današnja prava napetost nije između Istoka i Zapada, ili Sjevera i Juga, već između EU – institucije – i UE – ujedinjene Evrope kao ideala. Prvo je regulisano ugovorima i pravilima; drugo je inspirisano vrijednostima i osjećajem pripadnosti.
Unija ostaje uhvaćena između dva politička modela: federalizma – u kojem centralna vlast ima direktnu moć nad građanima – i konfederacije – u kojoj države zadržavaju puni suverenitet. Ova strukturna dvosmislenost čini da se Unija ne čini ni jednim ni drugim: prejaka da bi bila samo savez država, ali preslaba da bi bila prava federacija.
Ako se Evropska unija doživljava isključivo kao pravni i administrativni mehanizam, rizikuje da izgubi vezu sa svojim izvornim temeljem: zajednicom sudbine. Ugovor se može ponovo pregovarati, ali vrijednosti se moraju živjeti i dijeliti.
5. Smjerovi za rekonstrukciju: Od tehnokracije do žive zajednice
Da bi se prevazišla ova kriza, autor predlaže nekoliko smjerova:
Vraćanje građanina u središte evropskog donošenja odluka, kao učesnika, a ne kao posmatrača;
Demokratizacija evropskih institucija, jačanjem uloge Parlamenta i osiguravanjem transparentnosti;
Razvoj političkog diskursa koji je pristupačan i ljudski, sposoban da inspiriše, a ne samo da tehnički informiše;
Poštovanje supsidijarnosti i kulturne raznolikosti, kao alternativa pretjeranoj uniformnosti;
Stvaranje zajedničkog narativa koji prevazilazi ekonomsku dimenziju i potvrđuje civilizacijsko značenje Evrope.
Ovi smjerovi nisu samo teorijski: pozitivni primjeri već postoje. Program Erasmus+ stvorio je generaciju mladih Evropljana sa zajedničkim iskustvima; odgovor Unije na pandemiju, kroz zajedničku nabavku vakcina, pokazao je solidarnost u praksi; a mjere za podršku energetskoj sigurnosti u suočavanju s ratom u Ukrajini pokazale su da kolektivna akcija donosi opipljive koristi.
Stoga, Uniju ne treba napustiti, već ponovo usidriti u idealu ujedinjene Evrope.
Zaključak
EU protiv UE je dijagnoza savremene evropske dileme: sukoba između Ujedinjene Evrope kao zajedničkog ideala i Evropske unije kao birokratskog mehanizma.
Bez istinskog pomirenja, Evropa rizikuje da ostane funkcionalna konstrukcija, ali lišena duše. Suverenističke struje nisu samo konjunkturna opozicija; one su signali potrebe za smislom, identitetom i učešćem. One pokazuju da evropski projekat više ne može biti samo tehnokratija – on mora ponovo postati živa zajednica.
U multipolarnom svijetu, suočena s konkurencijom Sjedinjenih Američkih Država, Kine i Rusije, Evropska unija ne može sebi priuštiti da ostane samo regulatorni aparat. Njen opstanak i relevantnost zavise od njene sposobnosti da ponovo poveže institucije sa građanima i da ponovo transformiše „EU“ u autentičan izraz „EU“ – i pojedinca i Ujedinjene Evrope kao ideala.
Tek tada će evropski građanin moći iskreno reći: Evropa je i moja.
